بدين ترتيب در شرايطي که راه هر گونه مذاکره و يا گفتگوي مسالمت‌آميز بسته شده بود، اسدالله علم دستور داد مراسم مذهبي و سوگواري را در شهرهاي قم و تهران مورد تهاجم قرار دهند. طي روزهاي 13 و 14 خرداد 1342 تعداد زيادي از وعاظ و روحانيون را دستگير کردند. علي دواني تعداد روحانيون دستگير شده را 53 نفر اعلام مي‌کند. برخي از دستگيرشدگان عبارت بودند از: مرتضي مطهري، مکارم شيرازي، حسين غفاري، محمدتقي واحدي، مصطفي طباطبايي قمي، عباسعلي اسلامي، حسين خندق‌آبادي، عزالدين زنجاني، علي‌اصغر اعتمادزاده، عبدالکريم هاشمي‌نژاد، فرج‌الله واعظي، احمد حسيني همداني، علي موحد ساوجي، محمدحسن بکايي، عيسي اهري، اثني عشري، سيد محمد صدري،⁴⁴ شيخ حسين لنکراني و محمدتقي فلسفي.

به دنبال دستگير شدن اين افراد دامنه اعتراض و تظاهرات گسترش بيشتري يافت بالاخص در تهران، دانشجويان دانشگاه تهران به صف معارضان پيوسته و در مخالفت با دولت علم و رژيم پهلوي همصدا شدند. بدين ترتيب طي روز چهاردهم خرداد، که مصادف با 11 محرم 1383 ق بود، در شهر تهران تظاهرات قابل توجهي از اقشار مختلف برپا شد و شعارهايي به طرفداري از آيت الله خميني و موضع وي در قبال دولت علم از سوي راهپيمايان سرداده شد. اسدالله علم نخست‌وزير احساس کرد که جهت جلوگيري از گسترش تظاهرات تنها يک راه حل وجود دارد و آن هم دستگيري رهبر مخالفان است. بدين ترتيب به دستور نخست‌وزير در شب 15 خرداد 1342 کماندوها و ديگر نيروهاي انتظامي، مناطق مختلف شهر قم را محاصره کردند و در صبحگاه همان روز حضرت آيت‌الله خميني را دستگير و به تهران بردند و در پادگان قصر زنداني ساختند.

خبر دستگيري امام خميني در مدتي اندک در سراسر شهر قم پخش شد و به دنبال آن گروههاي نسبتاً عظيمي از مردم به خيابانها ريخته به دستگيري ايشان اعتراض کردند. بدين ترتيب قيام معروف 15 خرداد 1342 در شهر قم شکل گرفت. در تهران نيز بلافاصله پس از پخش خبر دستگيري حضرت آيت‌الله امام خميني اقشار مختلف مردم به خيابانها هجوم آورده شعارهايي له ايشان و بر ضد دولت سر داده‌اند و برخي از مراکز دولتي نيز مورد تهاجم تظاهرکنندگان قرار گرفت. بدين ترتيب تهران نيز در قيام ضد رژيم با شهر قم همگام شد. در چنين شرايطي بود که علم تنها راه برخورد با بحران پيش آمده را در سرکوب قهرآميز آن جستجو کرد. بالأخص اينکه شورش فوق به حدي گسترده شده بود که احساس مي‌شد هرگاه در اسرع وقت با آن مقابله نشود، مي‌تواند خطر سقوط رژيم را هم به دنبال داشته باشد.⁴⁵ در واقع از همان آغاز نيز لبه تيز حملات روحانيت به رهبري حضرت آيت‌الله خميني بيش از هر کس ديگري متوجه اسدالله علم نخست‌وزير بود و او را مسئول اصلي اقدامات رژيم پهلوي قلمداد مي‌کردند. چنانکه حضرت آيت‌الله امام خميني سالها پس از واقعه 15 خرداد در يادآوري خاطراتش از آن دوره اظهار داشتند: «در زمان محمدرضا آن اوايل نهضت (1342) دست و پا مي‌کردند که يک تفاهمي بشود يک دفعه که آمدند پيش ما که مي‌خواهيم که مثلاً ملاقاتي چيزي مطرح شود. من به ايشان گفتم که [تا] علم هستش ما وارد مذاکره نمي‌شويم. شما اول علم را کنار بگذاريد و بعد وارد مذاکره بشويم، ببينيم چه مي‌گوييم».⁴⁶

هر چند درباره تعداد تلفات قيام 15 خرداد اطلاع دقيقي در دست نيست، با اين احوال شواهد موجود از شهادت صدها تن خبر مي‌دهد.⁴⁷ با تمام شدت عملي که اسدالله علم در فرونشاندن قيام 15 خرداد از خود نشان داد، عقب‌نشيني موقت روحانيون از صحنه مبارزه به مفهوم پايان ماجرا نبود. قيام 15 خرداد حکم آتش زير خاکستري را داشت که در يک روند تدريجي حدود پانزده سال بعد شعله‌ور شد و اساس حاکميت سلسله پهلوي را به طور اخص و رژيم شاهنشاهي را به طور اعم از ريشه بر کند.

حضرت آيت‌الله خميني نيز که پس از دستگيري، در بامداد 15 خرداد تا اوايل زمامداري حسنعلي منصور در زندان به سر مي‌برد، پس از آزادي از حبس بر خستگي‌ناپذيري خود در مبارزه با رژيم پهلوي تأکيد کرد. از جمله طي بياناتي در روز 21 فروردين 1343 در اين باره اظهار داشتند: «... در روزنامه مورخ 12 مرداد 1342 که مرا از زندان قيطريه آوردند نوشتند که مفهومش اين بود که روحانيت در سياست مداخله نخواهد کرد... من از آن آخوندها نيستم که در اينجا بنشينم و تسبيح در دست بگيرم. من پاپ نيستم که فقط روزهاي يکشنبه مراسمي انجام دهم و بقيه اوقات براي خودم سلطاني باشم و به امور ديگر کاري نداشته باشم، پايگاه استقلال اسلامي اينجاست، بايد اين مملکت را از اين گرفتاري نجات داد...».⁴⁸

صفحه 1

__________________________________

1. روزنامه کيهان، دوشنبه 16 مهر 1341.

2. مظفر شاهدي، مردي براي تمام فصول: اسدالله علم و سلطنت محمدرضا پهلوي، تهران، مؤسسه مطالعات و پژوهشهاي سياسي، 1379، ص 403 ـ 404.

3. امام خميني، صحيفه نور، جلد اول، تهران، وزارت ارشاد اسلامي، 1361، ص 10.

4. علي دواني، نهضت روحانيون ايران، جلد سوم، بي جا، بنياد فرهنگي امام رضا، بي تا، ص 23 ـ 34.

5. همان، جلد سوم، ص 36.

6. همان، جلد سوم، ص 38 ـ 39.

7. همان، جلد سوم، ص 40.

8. همان، جلد سوم، ص 53 ـ 54.

9. همان، جلد سوم، ص 91 ـ 92.

10. امام خميني، جلد اول، ص 15.

11. علي دواني، جلد سوم، ص 125 ـ 142.

12. همان، جلد سوم، ص 110.

13. همان، جلد سوم، ص 112 ـ 113.

14. فصلنامه فرهنگي ـ اجتماعي گفتگو، ش9، پاييز 1374، ص 55.

15. علي دواني، جلد سوم، ص 120.

16. همان، جلد سوم، ص 143 ـ 145.

17. رجبعلي طاهري، خاطرات رجبعلي طاهري، چاپ اول، تهران، حوزه هنري تبليغات اسلامي، 1375، ص 32.

18. روزنامه اطلاعات، شنبه 10 آذر 1341.

19. امام خميني، جلد اول، ص 18.

20. همان، جلد اول، ص 23 ـ 24.

21. همان، جلد اول، ص 26.

22. همان، جلد اول، ص 25.

23. براي کسب اطلاعات بيشتر از جزئيات برنامه‌ها  و اهداف انقلاب سفيد بنگريد به: محمد رضا پهلوي، انقلاب سفيد، چاپ اول، تهران، کتابخانه سلطنتي، 1345.

24. عبدالرضا هوشنگ مهدوي، سياست خارجي ايران در دوران پهلوي: 1300 – 1357، چاپ اول، تهران، البرز، 1373، ص 304.

25. امام خميني، جلد اول، ص 27 ـ 28.

26. همان، جلد اول، ص 29 ـ 32.

27. مظفر شاهدي، ص 428 ـ 429.

28. مرکز اسناد مؤسسه مطالعات تاريخ معاصر ايران، سند: 16ـ17ـ2ـ794ـ ع.

29. مظفر شاهدي، ص 431 ـ 433.

30. امام خميني، پيشين، جلد اول، ص 36.

31. همان، جلد اول، ص 37.

32. علي دواني، جلد سوم، ص 246 و ص 250 ـ 254.

33. امام خميني، جلد اول، ص 38.

34. همان، جلد اول، ص 39.

35. همان، جلد اول، ص 40.

36. همان، جلد اول، ص 45.

37. بهرام افراسيابي، ايران و تاريخ، چاپ دوم، تهران، نشر علم، 1367، ص 382.

38. امام خميني، پيشين، جلد اول، ص 46 ـ 48.

39. همان، جلد اول، ص 49.

40. همان، جلد اول، ص 50.

41. علي دواني، جلد سوم، ص 257 ـ 260.

42. امام خميني، جلد اول، ص 52 ـ 53.

43. همان، جلد اول، ص 55 ـ 56.

44. علي دواني، جلد سوم، ص 40.

45. اسدالله علم، يادداشتهاي علم، جلد اول، چاپ اول، تهران، کتابسرا، 1371، ص 48 ـ 49 و همان، جلد سوم، ص 276.

46. امام خميني، جلد دهم، ص 165.

47. مظفر شاهدي، ص 449 ـ 450.

48. امام خميني، ص 65.