سيد مصطفي تقوي

پيش از آمدن اتابک و نيز همزمان با صدارت او، مسئلة مهم تدوين متمم قانون اساسي هم در دستور کار نمايندگان قرار گرفت. نوشتن اين متمم به سرعت و سهولت نوشتن قانون اساسي انجام نمي گرفت؛ زيرا قانون اساسي کلياتي را در بر مي گرفت که توافق بر سر آنها آسان تر بود. همچنين هنوز از پيروزي انقلاب زمان زيادي نگذشته بود و تب و تاب همبستگي انقلابي از بروز رويارويي سلايق و علايق و عقايد جلوگيري مي کرد، اما تدوين متمم، خود ناشي از کاستيهاي قانون اساسي و روياروييهايي بود که در جريان نوشتن آن قانون و ديگر حوادث چند ماهة پس از پيروزي رخ داده بودند. افزون بر آن، متمم در پي روشن ساختن موارد و مصداقهاي دقيق تر و صريح تر قانون اساسي بود و اين خود، کاري مشاجره آميز و پر برخورد بود. بدين ترتيب، جناح بنديهاي سياسي – فکري، که به تدريج شکل مي‌گرفتند، در پي آن بودند تا مواضع خود را در مواد متمم به صورت قانون در آورند. بنابراين، روياروييها شديد بود و به همين علت، نوشتن متمم بحث و کنکاش و وقت بيشتري مي‌طلبيد. در اين ميان، جناح تندرو مشروطه، که در پي آن بود تا در گرما گرم شور انقلابي اهداف ويژة خود را صورت قانوني ببخشد، بر سرعت تصويب مواد متمم تأکيد داشت و در اين راستا تشکلهاي هوادار خود را در شهرهاي مختلف وادار مي ساخت تا با ارسال تلگرافهاي متعدد خواهان تسريع در تصويب متمم بشوند. بي اعتمادي نسبت به مشروطه‌خواهي محمدعلي شاه نيز زمينه را براي پذيرش اين تحريکات بيش از پيش فراهم ساخت. در 19 فروردين 1286، در تهران نوشته اي از سوي گروهي موسوم به « طلاب انجمن اتحاديه» خطاب به مجلس صادر گرديد و در جلسة مجلس نيز خوانده شد مبني بر اينکه: « چرا متمم قانون اساسي نوشته نمي شود؟ اگر نوشته شد چرا تصويب نمي شود؟ و اگر امضا نمي کنند چرا با ملت در ميان نمي گذارند؟ آنان تهديد کردند که اگر تا دو روز ديگر متمم نوشته و به تصويب و  امضا نرسد، موجب زحمت خواهد شد». ¹ افزون بر تبريز، از رشت تلگرافي به مجلس مخابره شد مبني بر اينکه:

« تمام علما بجز سه نفر ، تمام ذاکرين و واعظين و اعيان و تجار بجز چهار نفر و اصناف و کسبه همه و تمام مردم چهار روز است کارها را تعطيل و از اطراف به شهر ريخته ابداً تأمل [تحمل] و صبر ندارند. عرض عموم اين است که نظامنامة انجمنهاي ايالتي و متمم قانون اساسي و امتيازنامة بانک به امضا برسد. تاکنون صبر کرديم و «ديگر صبر نخواهيم کرد.»

از انزلي تلگرافي با همين مضمون مخابره شد. پس از خواندن اين تلگراف، آقا سيد عبدالله بهبهاني گفت تلگرافي از شيراز نيز به همين مضمون رسيده است ² و آقا سيد محمد طباطبايي گفت « اينها بايد محرک داشته باشند» ³ عده اي از نمايندگان نيز گفتند : «اين حرکت اهالي رشت را محرک بايد باشد.» ⁴ اينها نمادهاي معقول و قانونمند تندرويها و تحريکات سياسي بود. آشفتگيهاي عرصة رقابت سياسي در سطح جامعه، بسيار نابهنجارتر از اين بود. از فرداي پيروزي نهضت، شبنامه‌نويسي گسترش يافت و بدين وسيله هر کس در مورد هر کس هر چه مي خواست مي نوشت. پس از شبنامه‌نويسي، به تعبير احمد کسروي، نوبت انجمن سازي رسيد و مشروطه که براي ستردن اين گونه جداييها و دسته بنديها مي بود، اينان همان را دستاويز گرفته دسته بندي مي کردند. ⁵  اين وضع نه تنها محمدعلي شاه را نگران مي کرد، بلکه آقا سيد محمد طباطبايي، رهبر مشروطه خواهان که به همدلي با منورالفکران شناخته شده بود را نيز به اندازه او نگران مي کرد. طباطبايي مي گويد:

« [محمدعلي شاه] خيلي از مجلس تبريز شکايت دارند. اگر اين طور باشد مملکت هرج و مرج خواهد شد. مجلس شورا يکي بيشتر نيست. آنها نمي دانم چه مي گويند. اين وضع تبريز اسباب اغتشاش شده.» ⁶

تقي زاده و حاج محمد اسماعيل، نمايندگان تبريز، پاسخ دادند: «آنجا مجلس نيست: انجمن ايالتي است، براي رسيدگي به دادخواهي مردم است.» ⁷ طباطبايي پاسخ داد : « کارش از اين بالاتر است. حاجي ميرزا حسن آقا را مجبور کردند اموال خودش را به ايشان واگذار کرد.» ⁸ آقا سيد عبدالله بهبهاني نيز گفت: « بلي، آنها قدري تند حرکت مي‌كنند. بايد در اين مطلب مذاکره شود.» ⁹ طباطبايي همچنين در يکي از جلسه هاي مجلس اظهار داشت:

« اين انجمنهاي متعدده اسباب اغتشاش شده و اهم مطالب، ملاحظة اين امورات است که رفع اغتشاشات بشود. اين شهر با وجود بي نظمي [اي] که دارد در هر گوشه مجلسي تشکيل داده اند و امر به معروف را دستاويز کرده بدتر اسباب بي نظمي و اغتشاش مي‌شوند. غرض، چارة اين کار را نماييد. اگر اين وضع باشد همه مملکت به هم خواهد خورد.» ¹⁰ اين تشکلها ، افزون بر عمل سياسي، روزنامه هايي براي بيان مواضع و مقاصد خود داشتند و بدين وسيله بر گسترش هتاکيها در سطح جامعه مي افزودند و آشفتگي و بحران را شدت مي بخشدند.

پر روشن است که اينها حرکاتي خود سرانه نبودند، بلکه از سوي عده اي از نمايندگان مجلس، انجمنها و تشکلهاي سياسي و نشريات آنها رهنمود مي گرفتند. ¹¹ بدين گونه، انقلاب نه تنها از داشتن رهبري واحد و نيرومند، که بتواند آن را از گرداب بحرانها برهاند و تحرکات سياسي نابهنجار را مهار کند، محروم بود، بلکه گروههاي مدعي رهبري، خود نيز در تشنج و تشتت اوضاع و بحران سازي براي انقلاب نقش فعالانه اي داشتند.

تدوين متمم قانون اساسي در چنين فضايي انجام مي گرفت و اين فضا در جهتگيري علماي ديني و گروههاي سياسي دربارة مواد متمم نقش بسزايي داشت؛ به ويژه علماي ديني که سکولاريسم و غربگرايي حاکم بر انديشة برخي از گروهها را که در چند ماه پس از پيروزي به تدريح اهداف خود را  آشکار مي ساخت، براي فرهنگ عمومي و اهداف نهضت ويرانگر مي دانستند و دريافتند که آنان ممکن است اهداف خود را در مواد متمم بگنجانند و، با قانوني ساختن و رسميت دادن به خواسته هاي خود، نهضت را از مسير و اهداف اوليه اش منحرف سازند، در پي آن بودند تا براي جلوگيري از چنين تهديدهايي، پيش بينيها و محکم کاريهاي لازم را به عمل آورند. موضعگيريها و تأملات آيت الله شيخ فضل‌الله نوري در چنين بستري و به چنين دلايلي در اين برهه انجام گرفت. بدين ترتيب، تدوين مواد متمم قانون اساسي به يکي از مهم ترين عرصه‌هاي رويارويي ديدگاهها و در نتيجه به يکي از بنيادي ترين بحرانهاي درون مشروطيت انجاميد.

_____________________________________

1. مذاکرات مجلس شوراي ملي دوره اول، جلسه سه شنبه 25 صفر 1325، ص 129.

2. مذاکرات مجلس شوراي ملي دوره اول، جلسه شنبه 20 ربيع الاول 1325، ص 157 .

3. همان

4. همان

5. احمد کسروي. تاريخ مشروطه ايران، تهران، اميرکبير، 1357، صص 265- 264 .

6. همان، صص 199 – 198 .

7. همان، ص 199 .

8. همان، ص 200 – 199 .

9. همان، ص 200 .

10. مذاکرات مجلس شوراي ملي دوره اول، جلسه سه شنبه 25 صفر 1325، ص 130 .

11. روزنامه صوراسرافيل، ش 21، 18 ذيحجه 1325؛ روزنامه مساوات، ش 21، 2 ربيع الاول 1326 .