علي‌اکبر خدري‌زاده

همزمان با تصويب طرح ملي شدن صنعت نفت ايران از سوي مجلسين شوراي ملي و سنا، شرکت نفت ايران و انگليس از پرداخت سي درصد فوق‏العاده دستمزد کارگران نفت بندر معشور، آغاجاري، لالي و نفت سفيد امتناع ورزيد و اين امر موجب اعتصاب کارگران و اعلام حکومت نظامي در خوزستان شد. ¹ با اعزام نيروهاي نظامي از اهواز، خرم‏آباد و اصفهان به مناطق مزبور شورش اعتصابيون کمي فروکش کرد ليکن شرکت نفت هنوز حاضر به پذيرش خواستهاي اعتصابيون نبود. در 8 فروردين 1330 دولت انگلستان اعلام کرد که براي حفظ امنيت صنايع بريتانيا در مناطق اعتصاب‏زده، کشتي‏هاي فلامينگو و ايلوگوس را به آبادان فرستاده است. اين دو کشتي جنگي، قسمتي از نيروي دريايي انگلستان در خليج فارس را تشکيل مي‏دادند و پايگاه آنها در بحرين بود. در همين ايام شپرد سفير انگلستان در تهران رسماً از حسين علاء نخست ‏وزير وقت سؤال کرد که براي حمايت از افراد انگليسي در مناطق نفت‏ خيز خوزستان چه اقداماتي انجام داده است. در تاريخ 9 فروردين 1330 نيروهاي نظامي در آبادان مردم را به آتش بستند و سه نفر را به قتل رساندند. روز بعد نزديک به هزار نفر از کارگران لوله نفت به اعتصاب‌کنندگان پيوستند. يک هفته بعد وضع آرام گرفت و تا روز 18 فروردين نزديک به يک سوم اعتصاب ‏کنندگان به سر کار خود بازگشتند. ليکن در 23 فروردين کارگران بندر معشور و آبادان دست به شورش زدند و اين امر منجر به کشته و زخمي شدن چند تن از کارگران شرکت نفت شد. ²

در پي آن، سومين کشتي جنگي انگلستان “ورن“ وارد خليج فارس شد و ناو جنگي “يويالوس“ هم براي پيوستن به گامبيا از مديترانه حرکت کرد. سفير انگلستان بار ديگر با علاء ملاقات کرد و او را در جريان اقدامات دولت متبوعش قرار داد. ³

در تاريخ 27 فروردين 1330، آيت‌الله سيد ابوالقاسم کاشاني بيانيه‌‏اي منتشر ساخت و از کارگران شرکت خواست تا به شورش خود خاتمه دهند او همچنين به کارگران اطمينان داد که انگليسي‏ها به زودي ايران را ترک خواهند گفت و دولت ايران خسارتهاي وارده به آنها را جبران خواهد کرد. ⁴

به علاوه، دکتر مصدق نيز در جلسه 27 فروردين مجلس شوراي ملي در مخالفت با اعلام حکومت نظامي در خوزستان اظهار داشت دليل اينکه نمايندگان جبهه ملي از دادن راي به پيشنهاد دولت مبني بر اعلام حکومت نظامي، خودداري کردند جز اين نبود که دولت بدون تحقيق و بدون رسيدگي به اين موضوع که آيا اين اعتصاب بجاست يا بيجاست آن را اعلام کرد. مصدق سپس بيانيه جبهه ملي را خطاب به کارگران و نصيحت دادن به آنها مبني بر اينکه دست از اعتصاب کشيده بر سر کار خود برگردند، ايراد کرد. ⁵ به هر ترتيب با دستگيري تعدادي از سران اعتصاب و سرکوبي شورش کارگران امنيت نسبي برقرار شد و تا روز 12 ارديبهشت 1330 آبادان تنها جايي بود که هنوز اعتصاب در آن ادامه داشت اما به تدريج تعدادي از کارگران به سر کار خود بازگشتند. در اين تاريخ سپهبد شاه‌‏بختي (فرمانده نظامي اعزامي از تهران) در تلگرامي که از استان ششم (خوزستان) به علاء مخابره کرد اظهار داشت: “اعتصاب هنوز در آبادان ادامه دارد ولي در نتيجه اقدامات معموله 37500 نفر مشغول کار شده‏اند براي دستگيري محرکين مرتباً اقدام و امروز چهار نفر از مسببين اصلي اعتصاب به نام کرواليان. زواري، آقاداشي و کيهان ‏پناه بازداشت ] شده ‏اند].“  ⁶

اعتصاب کارگران شرکت نفت اگرچه با تلاش بسيار دولت ايران پايان پذيرفت اما دولت انگلستان همچنان در پي دسيسه و تحريک کارمندان ايراني شرکت نفت بود به طوري که در تاريخ 18 ارديبهشت 1330 سپهبد شاه‌‏بختي (فرمانده نظامي اعزامي از تهران) در تلگراف خود از استان ششم (خوزستان) به دکتر مصدق نخست ‏وزير وقت اعلام داشت:

طبق اطلاع واصله کارمندان عالي‏رتبه ايراني شرکت نفت به تصور اينکه در موقع اجراي قانون ملي شدن صنعت نفت ممکن است بيکار شوند اظهار نگراني نموده‏‌اند گفته مي‏شود که اين شايعات از ناحيه کارمندان خارجي شرکت نفت مي‏باشد. ⁷

___________________________________

1. روزنامه اطلاعات، ش 7498، 31 فروردين 1330 .

2. الول ساتن. نفت ايران. ترجمه رضا رئيس طوسي. تهران، صابرين، 1372، ص 266.

3. همان، ص 268.

4. همان، ص 269.

5. مذاکرات مجلس شوراي ملي دوره شانزدهم (27 فروردين 1330) .

6. مرکز اسناد مؤسسه مطالعات تاريخ معاصر ايران. سند شماره 65-297.

7. همان. سند شماره 40-297 .