باز نويسي شرح احوال بانوان متقدم دانشمند، هنرمند، قدرتمند و صاحب فن و توانايي؛ از آن سبب بر ما تکليف است و مهم مي نمايد، که در واقع شناسنامه تاريخي فرهنگي زنان ما در اجتماع امروزين است. چنان که وقتي قدم بر جايي نهي، براي شناخت تو اول از نام و کنيه ات پرسند. براي نشان دادن لياقت و توانايي زنان ايران زمين، لازم است که شمه اي از گذشتگان در غبار فراموشي ماندگان خود را به ياد آوريم. همانهايي که مغرب زمينان قرون وسطي به هنگام مواجهه با سرزمينهاي مسلمان شرقي و در هنگامه جنگهاي صليبي در ديدار با ايشان دچار بهت شدند و بعدها از آنان الگو گرفتند. مغرب زمين در زماني که دانشمندان و عالمان خود را به هر بهانه اي سرکوب و نابود مي کرد با سرزميني مواجه شد که مردان و زنان آن در عرصه هاي علمي و اجتماعي کوشا بودند و نامدار؛ و اسلام و عالمان آن بر خلاف کشيشهاي آيين مسيحيت که دين را وسيله سرکوب دانش و علم ساخته بودند، در حوزه هاي علمي ميداندار بودند و مشوق. و آنچه خود داشتند به مردان و زنان جامعه خود نيز مي آموختند و ترويج مي نمودند.

از نکاتي که در ارزيابي زن ايراني با تفکرات نوگرايانه قابل بررسي است، چگونگي مطرح کردن تکاليف زن ايراني منطبق با تفکرات جديد است. از آنجا که زن ايراني در عرصه خانه و خانواده بيشترين نقش را دارا بوده و از آن طريق به طور غير مستقيم در امور اجتماعي مداخله داشته است، دادن نقش اجتماعي جديد و مستقيم به وي في الفور محقق نمي شد. به عبارتي، حضور زن در خانواده ايراني نهادينه شده بود. زنان گرچه قبل از مشروطه در تحرکاتي چون جنبش تنباکو، شورش در قحطي 1277 ق که دکانهاي نانوايي را چپاول کردند و ناصرالدين شاه براي خوابانيدن آشوب، کلانتر را به دار کشيد و بهاي نان را کم کرد و نيز شورش تبريز در قحطي سال 1312 ه.ق که در حدود سه هزار زن چوب به دست در بازارها به راه افتادند و کسبه را به بستن دکان و پيوستن به راهپيمايان مجبور کردند، شرکت داشتند (که اين شورش با سرکوب زنان وشورشيان توسط قشون مراغه و کشته شدن پنج زن و يک سيد، خاتمه يافت)، اما اين اقدامات هم داراي ترتيب و برنامه ريزي از پيش تعيين شده اي از سوي زنان نبود و هم اينکه زنان در اين مواقع به صورت انفعالي و براي تحريک احساسات تعصب آلود حکومت، با هدايت مردان به صحنه آورده مي شدند و نشاني واقعي از حضور فعال و پيگير ايشان در برهه هاي اجتماعي وجود نداشت. حتي حضور زنان در دوران مشروطه نيز بيشتر از آنکه ماهيت اجتماعي داشته باشد امري سياسي و دنباله تفکر آزاديخواهي بود، منتها با گستره اي وسيع تر و در مقطع زماني طولاني تر که بهره برداري مقطعي از آن چشمگيرتر است. در اين روند، منابع متعدد دوره قاجار، گزارشها و اخبار فراواني از حضور فعال زنان در راه تحقق اهداف مشروطه ارائه مي دهند. از جمله اعتراضات زنان به فشارهاي ايجاد شده بر علما در مهاجرت صغري گرفته تا شرکت در زد و خوردهاي انقلابي ستارخان و باقرخان با لشکريان شاه در لباس مردانه در تبريز و جانبازي بيست زن مشروطه خواه در اين راه و تقاضاي تسريع در تصويب قانون اساسي با ارسال تلگرافهاي متعدد از طرف زنان تبريز و طهران، تا جايي که کسروي درباره حضور زنان در راه تحقق نهضت مي نويسد: « هر بار مجلس تصميمي ملي و بزرگ مي گرفت، زنان نيز از آن پشتيباني مي کردند».

شناسايي اين گذشته پر افتخار لازم است تا آيينه اي باشد پيش رويمان و آفتابي باشد در راهيابيها و تنگناهايمان.

دبستان دخترانه که در سال 1326 ه.ق در تهران تأسيس شد، از اولين مدارسي بود که بعد از مشروطيت و براي تحصيل دختران ايجاد شده بود و در آن از آموزش جديد در لا به لاي متون تحصيلي قديم استفاده مي شد. مؤسس اين مدرسه محمد آقا نامي بود ولي بقيه کارکنان مدرسه همه خانم بودند. برنامه آموزشي مدرسه "خواندن و نوشتن" به طرز جديد و "تربيت و تعليم صنايع" بود. مواد درسي آن، کتاب تربيت نامه و کتاب صد پند و ديکته فارسي و قرائت قرآن مجيد و کتاب تربيت البنات و اخلاق مصور بود. اين مدرسه با آنکه تقريباً همزمان با مکتب خانه شرعيات پا گرفته بود ولي چندان مانند آن گرفتار مخالفت و تعطيلي نشد. شايد به دليل آنکه مديريت آن به روشي عقلايي تر و منطقي تر اداره مي شد و روش خود را در نهادينه ساختن آموزش به شيوه جديد، دنبال مي نمود.

به نقل از نيکي ر. کدي در کتاب ريشه هاي انقلاب ايران

وي نقش زنان سنتي را در تظاهرات سياسي و فعاليتهاي مربوط به انقلاب بسيار مهم تر از نقش زنان دانشجو مي داند. وي مي نويسد: خانمهاي چادري بازاريها در دسته هاي زياد براي شرکت در مراسم عزاداري بيرون مي آمدند. کاري که در گذشته نيز هميشه مي کردند. اما اکنون حضور وسيع آنها معناي سياسي جديدي به خود گرفته بود. هنگامي که تهديد رژِيم به اعمال خشونت بالا مي گرفت، اين خانمهاي چادري با کمال شجاعت در صف جلوي تظاهرات حضور داشتند. شرکت کنندگان در اين قبيل مراسم مي دانستند که حضور خانمها در صف جلو، پليس و رژيم را در وضعيت مشکل قرار مي دهد.

بدين ترتيب حضور زنان موجب کاهش خشونت حرکتهاي اعتراض آميز مي گشت. حتي گفته مي شود برخي زنان جوان بر روي لوله هاي تفنگ سربازان به شيوه انقلاب پرتقال، گل مي گذاردند و آنان را به همراهي با مردم و عدم خشونت دعوت مي کردند. از نظر برخي از صاحب نظران، دخالت شمار بزرگي از زنان در انقلاب ايران با ويژگي خود انقلاب را تسهيل کرد... .