چرايي و چگونگي كنترل آسيبهاي بيولوژيكي بر روي اسناد آرشيوي

Why and How the Biological Damages Affect

The Archival Records

ميرمنتهائي *     

1ـ ساختمان كاغذ

كاغذ بنابه تعريف عبارت است از بافت نازكي از هر ماده الياف‎دار كه الياف آن پس از تفكيك شدن به روش مكانيكي و تعليق در آب و درهم شدن الياف به ورق تبديل شود. سلولزي كه در ساخت كاغذ به كار مي‎رود معمولاً از سلولزهاي موجود در پارچه‎هاي كهنه شده پنبه‎اي، كتاني، كنفي و غيره گرفته مي‎شود ضمناً از سلولز موجود سرشاخه برخي گياهان و درختان گوناگون نيز براي تهيه كاغذ استفاده مي‎شود. نوع و جنس كاغذ بستگي به ماده اوليه آن يعني الياف سلولز دارد به ويژه طرز تهيه و روش آميختن الياف مختلف در ميزان مقاومت كاغذ تأثير مستقيم دارد.

مستحكم‎ترين و بادوام‎ترين كاغذها، كاغذهايي است كه دست‎ساز بوده و از لته‎هاي كتان و نخ كه با ژلاتين آهار زده مي‎شوند، تهيه مي‎گردد در حالي كه سست‎ترين و كم‎دوام ترين نوع، كاغذي است كه از خمير چوب و آهار و زاج و ماشيني ساخته مي‎شود. كاغذهاي روزنامه كه دوام زياد ندارند حاوي مقدار زيادي الياف چوب و مقدار بسيار كمي خمير سولفيته هستند.

2. ماهيت كاغذ و عوامل حائز اهميت در رابطه متقابل كاغذ و ميكروارگانيسمها

 كاغذ ماده‎اي رطوبت‎گير است (و رطوبت باعث سستي كاغذ مي‎شود) و شرايط لازم براي رشد ميكروارگانيزم‎هايي را كه باعث فساد آهار كاغذ و لكه لكه شدن آن مي‎شوند فراهم مي‎كند. سلولز و آهار ژلاتين همگي مواد غذايي مناسب و خوبي براي قارچها هستند.

به تازگي معلوم گرديده كه كاغذها را مي‎توان برحسب مقاومتشان در برابر قارچها طبقه‎بندي كرد. كاغذهاي آهارزده چون رطوبت كمتري جذب مي‎كنند مقاومتشان در برابر قارچ بيشتر است. كاغذهاي با PH 5/5 الي 6 در برابر كپك مقاوم هستند. كاغذهاي صيقل داده شده با ماشين به خاطر نرمي، تميزي و جذب رطوبت كمتر در مقابل كپك مقاومند و برعكس ِ كاغذهاي ضخيم‎تر به آساني هاگها را جذب مي‎كنند. كاغذهايي كه آهار ژلاتين يا نشاسته دارند براي رشد كپك مناسبند. كاغذهايي كه از سلولز تقريباً خالص تهيه شده‎اند كمتر از انواع ديگر كاغذ دچار زنگ زدگي مي‎شوند. لكه‎هاي زنگ زدگي نتيجه فعل و انفعالات شيميايي بين ناخالصي‎هاي آهن و هيدروكسيد و اكسيد آهن موجود در كاغذ و اسيدهاي آلي آزاد شده به وسيله قارچها است. سلولز در مقابل رطوبت و اسيدي بودن محيط از طريق هيدروليز از هم مي‎پاشد. اسيدها به شيوه كاتاليتيك روي سلولز اثر مي‎گذارند كه باعث سست شدن كاغذ مي‎گردد. درجه رطوبت نسبي و حرارت محيط نقشي برتر در چرخه حياتي قارچها و باكتريهاي موجود در كتابها يا اتمسفر ايفا مي‎كنند. رطوبت زياد كاغذ را ضعيف مي‎كند و به رشد و گسترش ميكروارگانيسم كه از سلولز، چسب كاغذ يا جلد كتاب و ... تغذيه مي‎كند دامن مي‎زند.

باكتريها مواد متشكله كاغذ يعني سلولز، همي سلولز، آميدون و ديگر مواد آلي نظير كولاژن را تجزيه مي‎كنند كه به تيره باكتريهاي « ديگرخوار» تعلق دارند. توان آنها در استفاده از سلولز به حسب انواع مختلف فرق مي‎كند، برخي از سلولز منحصراً به حيث كربن استفاده مي‎كنند. اينها سلولوتيكهاي اجباري هستند و برخي ديگر به چندين نوع گلوسيد نياز دارند و اينان سلولوتيكهاي اختياري‎اند.

آلوده شدن كاغذ به قارچ احتمالاً در هنگام ساختن خمير آن روي مي‎دهد كه در اين صورت عفونت ابتدايي گفته مي‎شود. قارچها از مواد اوليه حاصل مي‎شوند : گياهان، چوب يا عوامل چسبنده افزودني به هنگام تهيه كاغذ. قارچها ممكن است ماهها در حالت نهفته باقي بمانند و هنگامي كه شرايط از لحاظ دما و ميزان رطوبت مناسب شد شروع به رشد و تكثير كنند. وقتي ميكروارگانيسمها بعد از زمان ساخت مواد اوليه كتابت به آن حمله مي‎برند اصطلاحاً از آن با عنوان « عفونت ثانوي» ياد مي‎كنند. علل عفونت پرشمارند. اما منبع هميشگي شيوع قارچها، به سبب تماس با مواد آلوده به قارچي مثل گرد و غبار است كه اسپورها را با خود حمل مي‎كنند. آنزيمهايي كه ميكروارگانيسمها آزاد مي‎كنند به سلولز، پروتئين و يا تانن‎ها حمله‎ور مي‎شوند. سلولازها كاغذ را ضعيف و آن را نرم و كم دوام مي‎كنند. اما در اين مرحله مي‎توان كاغذ را بدون آنكه پاره شود به دست گرفت. پروتئازها به الياف كولاژن حمله مي‎كنند آنها را درهم مي‎شكنند. تانازها مركبها را بيرنگ مي سازند. قارچ پني سيليوم به ويژه به مركبهاي گاليك صدمه مي‎زند.

3ـ آفات نمايان

تشخيص نوع حشرات آسيب‎رسان با مشاهده صدمات واردشده به اسناد و كتابها امكان‎پذير است. به طور مثال در صورت وجود خوردگي سطحي با پيرامون نامنظم و بدون حفر دالان در كاغذ مي‎توان به وجود سيلورفيش پي برد. وجود علائم در چرم مبين آلودگي به حشره «درمست» و بروز صدمات مزبور در كاغذ و چرم كتاب نشاندهنده آلودگي محيط به سوسك مي‎باشد.

همچنين در صورتي كه خوردگي‎ها به شكل دالانهاي مدور با مسير نامنظم بود، ناشي از حشره  وريلت و اگر به صورت دالانهاي بيضي شكل و به موازات هم باشد، معرف وجود حشره ليكت است.

در صورت مشاهده علائم ذيل مي‎توان به وجود حشرات مضر در كتابخانه يا مخازن پي برد: يافتن حشره اعم از مرده يا زنده، يافتن موضوع و آثار فعاليت حشرات مشاهده كپه‎هاي ريزي از پودر چوب يا دانه‎هاي شن مانند بر روي صفحات كتاب يا اسناد، مشاهده خسارت وارد شده بر كتابها يا اسناد، همانند وجود سوراخها يا دالانهاي پيچ در پيچ.

4ـ حشرات، قارچ، ميكروارگانيسم‎ها

باكتريها: ارگانيسمهاي تك سلولي كه با چشم غيرمسلح ديده نمي‎شوند.

ضايع شدن كاغذ اكثراً نتيجه عمل باكتريهاي هوازي است.

در ميان دسته اخير باكتريهاي مزوفيل (30- ° 40 مناسب رشد) و ترموفيل (50- °c 65 مناسب رشد) قرار دارند.

اكثر باكتريهايي كه معمولاً بر كاغذ مشاهده مي‎شوند به دو شاخه از چهار شاخه موجود در دنياي باكتريها تعلق دارند. اينها اوباكتريها يا باكتريهاي واقعي هستند كه ارتباطي با ميكروارگانيسم‎هاي حيواني يا نباتي و ميكروباكتريها ندارند و باكتريهايي كه با قارچها نسبت دارند در دسته اخير تنها انواع سلولوتيك در طبقه اكتي نوميستها و ميكسو باكتريها شناخته شده‎اند.

قارچها :  ارگانيسم‎هايي هستند از گياهان پست كه 200 گونه سلولوتيك آنها در اسناد آرشيوي يافت شده ‎اند كه فراوانترين نوع آنها آسپرژيلوسها، پني سيليوم‎ها، كلادوسپورمها و فوزاريومها هستند. قارچهاي كاغذخوار نظير پني سيليوم، فوزاريوم، آسپرژيلوس، كانتوميوم يا تريكودرما را به وفور روي كتب يا اسناد بايگاني مشاهده مي‎كنيم. اين قارچها ممكن است باعث تحريك دستگاه تنفس ‎شوند.

حشرات :  تيرانوزها، ديكتي پوتيرها، پسوكوتيرها، ايزوپترها، كوله ئوستپرها و ديپترها هستند. علائمي كه نشاندهنده وجود حشرات است :

1. خود حشره اعم از زنده يا مرده در دوره‎هاي تكاملي مختلفي (تخم، شفيره و پوستهاي انداخته شده)

2. مدفوع

3. حشرات چوب‎خوار كه كپه‎هاي ريزي از پودر چوب و وسايل چوبي از خود به جا مي‎گذارند.

تيره تيزانورها : ماهي نقره‎اي در مرحله شفيره‎اي و به هنگام بلوغ بيشترين خسارت را وارد مي‎كنند.

تيره ديكتي يوپترها : مثل بلاتها و سوسكها در مرحله شفيره‎اي و بلوغ حداكثر آسيب را مي‎رساند.

تيره پسوكوپترها : شپش كتاب

تيره كوله اوپترها : (تغذيه منشا گياهي) آنوبي ئيدها

                                                ليكتيدها

لارو و حشره بيشترين آسيب را مي‎رساند. مثل وريلت، درمستياها، پتي نيداها.

تيره ايزوپترها : موريانه (موريانه‎هاي كارگر)

تيره ديپترها : مگسها

جوندگان : موشهاي صحرايي يا خانگي

كرم كتاب : به لارو صد و شصت نوع سوسك اطلاق مي‎شود كه در سراسر جهان پراكنده‎اند. اين لاروها و سوسكهاي بالغ معمولاً به نظر نمي‎آيند. مگر اينكه نهانگاهشان ويران گردد.

بيد : قهوه‎اي رنگ است پارچه و پوست گوساله را كه به عنوان روكش جلد كتاب به كار رفته مي‎خورند (طي تحقيقاتي مشخص شده كه پوست بز در مقابل بيد مصونيت دارد)

آسيبها :  حفظ و حراست از گوهر گرانبهاي موجود در كتابخانه‎ها و مخازن و سپردن آن به دست آيندگان از جمله وظايف خطير يك كتابدار يا آرشيويست مي‎باشد. بنابر اين آرشيويست يا كتابدار مي‎بايد پيرامون مسائل حفظ و نگهداري به دانش عميقي دست يابد تا راهگشاي بسياري از مسائل موجود در اين مراكز باشد. به منظور دستيابي به اين منظور نخست به آسيبهاي مربوطه مي‎پردازيم:

حشرات : كه به گروه بندپايان تعلق دارند نه تنها كتابهاي چاپي را به صورت تفاله درآورده و با رنگين نمودن صفحات كتابها سبب از بين رفتن اسناد با ارزش مي‎شوند بلكه بر روي اشخاص مرتبط با اسناد آلوده نيز تأثير منفي به جا مي‎گذارند. در جايي كه مردم با سوسكها، حشرات و موريانه‎ها در تماس مي‎باشند امكان گزيدگي، تماس با فضولات و ادرار، آلودگي غذا و ايجاد آلرژي و حساسيت وجود دارد.

سرايت حشرات به كلكسيونهاي نفيس مي‎تواند از طرق مختلف از جمله انتقال كتابهاي آلوده به تخم و شفيره حشرات به اين كلكسيونها صورت گيرد به همين سبب بايد در هنگام ورود كتابهاي جديد آنها را مورد بررسي قرار داد. حشرات داراي دهانهايي جونده‎اند آنها كاغذ را سوراخ مي‎كنند يا در كتابها دالانهاي پيچ در پيج حفر مي‎كنند.

سوسكهاي powder pest يكي از گروههايي هستند كه از نظر اقتصادي و تاريخي مخربند و تنها گروهي كه مي‎توانند در تخريب آثار چوبي از آنها پيشي گيرند، موريانه‎ها هستند. آنها مي‎توانند خود را با هر نوع آب و هوايي تطبيق داده و تحت شرايط مناسب از رطوبت نسبي و حرارت مناسب گسترش يابند. از اين نوع سوسكها مي‎توان به دو خانواده lyctidae و Bostrychidae اشاره نمود. اين سوسكها به چوبهاي رنگ شده يا جلا داده شده حمله نمي‎كنند.

ليكتيداها: بيشتر از وريلتها خسارت وارد مي‎سازند. دالانهاي آنها در كاغذ سيري نامنظم دارند.

درمستيداها : ماده‎ها آسيب رسان هستند دالانهايي بسيار نامنظم در ضخامت مواد حفر مي‎كنند.

پتي نيداها : شيارهاي بلند روي جلدهاي چرمي ايجاد مي‎كنند.

ايروپترها : موريانه‎ها هم از نظر نوع تغذيه و هم مدفوع آسيب رسان هستند و دالانهايي ايجاد مي‎كنند كه آسيب رسان است.

دپترها : مگسهاي بالغ با مدفوع عفونت‎زاي خود لكه‎هايي روي كاغذ و سطوح ديگر بر جاي مي‎نهند.

وريلت : سوراخهاي ريز ايجاد مي‎كند. شفيره كرمي شكل آنها دالانهايي كاملاً مدور در داخل كتابها حفر مي‎كند كه معمولاً از حاشيه به مركز كتاب حفر مي‎شوند. و ترشحات غدد بزاقي شفيره كه حالت چسبناك دارد باعث چسبندگي اوراق كتابها به هم مي‎شوند.

شپش كتاب : خوردگيهاي كوچكي ايجاد مي‎كند .

بيش از صدگونه قارچ كه به مواد كاغذي حمله‎ور مي‎شوند تاكنون شناخته شده‎اند. قارچها استعداد عجيبي در جذب مواد سلولزي دارند، لكه‎دار كردن كاغذ، چرك كردن و كثيف كردن و سست كردن بافت كاغذ از نتايج رشد و فعاليت قارچها بر روي كاغذ مي‎باشد. در ضمن قارچها موادي ايجاد مي‎كنند كه سمي يا سرطانزا هستند، ميكوتوكسين‎ها mycotoxins سموم قارچي آثار ناخوشايند بر كبد، كليه، ريه و دستگاه مركزي اعصاب مي‎گذارند.