مؤسسه مطالعات تاريخ معاصر ايران IICHS

نتايج، زيانها و دستاوردهاي قيام

تجربه قيام سي تير نشان داد که اگر نيروي مردمي تشکيل شود و به درستي رهبري گردد، بدون ترديد پيروزي ازآن ملت خواهد بود. سي تير از نظر مصدق قيام مقدس ملّي و قربانيان اين روز را شهداي ملّي اعلام کرد. ²³

مصدق نام وزارت جنگ را به وزارت دفاع تغيير داد و 15 درصد از بودجه نظامي را کاهش داد و اعلام کرد که دولت در آينده فقط تجهيزات دفاعي خواهد خريد. ²⁴

از نتايج قيام، طرد قوام‌السلطنه و انتخاب دوباره ي مصدق به نخست وزيري بود. از زيانهاي آن به جز شهادت گروه زيادي از زن و مرد و کودک و پير و جوان مي توان به موارد زير اشاره نمود:

1. اختلاف ميان اعضاي جبهه ي ملّي، پس از اين قيام حماسه آفرين، اعضاي اين جبهه به جاي اينکه وحدت و يگانگي و يکپارچگي خود را بيشتر حفظ نمايند، دچار اختلاف و نفاق شدند و راه ناسازگاري را در پيش گرفتند. ²⁵

2. غرور بي حد و حصر عده‌اي از افراد جبهه ي ملّي را گرفت به خصوص خود دکتر مصدق را .

3. اطلاع دشمنان و مخالفين از نفوذ زياد روحانيت که در رأس آن کاشاني بود و با يک اعلاميه چند سطري سراسر کشور را به تعطيلي کشاند و حتي توانست دربار را تهديد کند.

4. اطلاع وآگاهي دشمنان و مخالفين از پيوند ميان دين و سياست که توانسته بود مردم را با دست خالي در مقابل ارتش وارد مبارزه ي بي امان کرد که مرگ را با آغوش باز پذيرا شدند، اما افسوس که مصدق اين پيوند را ندانست و غافل از نفوذ روحانيت در بطن جامعه بود و از اين نيروي مذهبي بهره ي کافي را نبرد و در اثر پاره اي از اقداماتش اين پيوند گسسته شد و دشمنان هم براي اين منظور دست به کار شده و توفيق يافتند بيشتر ميان مصدق و کاشاني ايجاد اختلاف کنند. توجه توده ايها و کينه و حسد گروهي از آنها از نفوذ غير قابل انکار کاشاني و خصوصاً بعد از قيام چون مي دانستند که کاشاني با کمونيسم سخت مخالف است تلاش کردند.

5. از بين رفتن اختلافات ميان انگليس و آمريکا بر سر منافعشان در مورد نفت و در داخل توانست طرفداران آنها را به تلاش براي طراحي برنامه هايشان به تلاش وادارد.

6. با نخست وزيري دوباره مصدق، او اختيارات شش ماهه را به محض تصدي به تصويب مجلس گذارد که قبلاً مجلس روي خوش به آن نشان نداده بود. سپس قوانيني را وضع کرد که موجب ناخرسندي دوستان و ياران نزديکش شد، چراکه او اين اختيارات را به مدت دوازده ماه مي‌خواست، در نتيجه بعد از سي تير تا زمان کودتاي 32ش، مخالفتها با او در داخل (مجلس) و در خارج بيشتر مي شد و باعث رواج اتهامات شد، بر تعداد ناراضيان هم افزوده شد و حتي در آن بحران بي پولي، کارگران شرکت نفت تقاضاي اضافه حقوق داشته و دولت را تهديد به اعتصاب مي کردند و وضع اقتصادي مملکت رو به وخامت گذاشته بود.

7. اختلاف ميان مصدق و کاشاني که همان آرزوي دشمنان داخلي و خارجي بود؛ يعني گسسته شدن پيوند دين و سياست. تقاضاي تمديد اختيارات هم، اين اختلافات را شدت داد. تقاضاي تمديد اختيارات از شش ماه به دوازده ماه باعث ايجاد اختلافات در جبهه ملّي شد و حتي کاشاني مي‌گفت او تبديل به ديکتاتور شده است. ²⁶ با شروع اين اختلافات در جبهه ملّي، مکي استعفا و بقايي رسماً به مصدق حمله نمود و حائري‌زاده هم در مخالفت با تمديد اختيارات مستقيماً به مصدق حمله کرد که قسمتي از سخنان او اين است : اين دکان نفت که براي جمعي نان و آب شده براي مملکت موجب فلاکت شده و بايد بسته شود مصدق، مملکت را در کوچه ي بن بست گذاشته و در اين مدت پنج ماه اختيارات، ما جز جنجال چيزي نديديم. دادن اختيارات صلاح نيست چطور ما در مسائل خارجي اختيارات را به يک نفر بدهيم در حالي که او حتي در مسائل جزيي گرفتار گريه و غش مي شود. ²⁷

در نخست‌وزيري مجدد مصدق، براي اولين بار در دوران پهلوي بود که وزارت جنگ در اختيار دولت قرار مي‌گرفت (و وزارت دفاع نام گرفت). اشرف و مادر شاه، به عنوان توطئه گران ضد ملّي از ايران تبعيد شدند. دکتر امامي رئيس مجلس به بهانه معالجه از کشور خارج شد و کاشاني به رياست مجلس برگزيده شد. پس از پيروزي قيام، سازمان جبهه ملي براي رويارويي با دسيسه‌هاي استعمار و عوامل آن در سازماندهي و بسيج توده‌هاي مردم کوششي در زمينه ي تصفيه عناصر نامطلوب به عمل نياورد. برخي از وابستگان جبهه ي ملّي به خصوص چند تن از سران حزب ايران در حساس ترين مقطع تاريخي، سرگرم زد و بندهاي سياسي براي کسب قدرت به سود خود بودند. انگليس با کمک عناصرش و عوامل نفوذي‌اش در ايران، زمينه را براي ايجاد توطئه‌هاي ديگر در راستاي سرکوبي نهضت مردم ايران فراهم مي‌ساخت و در عقيده‌اش، مبني بر اينکه با مصدق از طريق مذاکره نمي تواند به نتيجه برسد، ثابت قدم‌تر گرديد. ²⁸

پيامدهاي خارجي قيام سي تير

قيام سي تير دولت انگليس را در عقيده ي خود مبني بر لزوم ساقط کردن حکومت مصدق پابرجا ساخت. اما دولت آمريکا را که بر مبارزه با کمونيسم و جلوگيري از نفوذ شوروي بيش از مسئله ي نفت جنوب اهميت مي داد و اعتقاد بر آن داشت که با سقوط مصدق حزب توده ي ايران قدرت را به دست خواهد گرفت و دچار وحشت و ترديد کرد. ²⁹

نتيجه‌گيري

قيام سي تير، نمايش نيروي متشکل جمعيتهاي سياسي و قدرت احساسات تحريک شده مردم بود. اين قيام به لحاظ آثار و نتايجي که به دنبال داشت، قابل توجّه است. در سي تير، پيروزي بزرگ ديگري نصيب ملّت ايران شد و آن خبر اعلام رأي ديوان دادگستري بين‌المللي مبني بر عدم صلاحيت دادگاه در رسيدگي به شکايات انگلستان در مورد نفت ايران بود. اين رأي حقانيت ملّت ايران را در مبارزه با عليه استعمار انگلستان ثابت نمود. پيروزي قيام باعث شد که مصدق بار ديگر به نخست وزيري برسد و براي اوّلين بار در دوره ي پهلوي وزارت جنگ در اختيار دولت قرار گرفت. اين قيام، با حمايت و پشتوانه ي مردمي و اتّحاد ميان آنها، همراه بود. اين قيام به رهبري آيت‌الله کاشاني و حضور گسترده ي مردم صورت گرفت.

صفحه 1

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. غلامرضا نجاتي،1376، تاريخ سياسي بيست و پنج ساله ي ايران (‌از کودتا تا انقلاب) (تهران، رسا، 1376، ج1)، ص428.

2. حسين مکي، قيام سي ام تير (تهران، ايران، 1366)، ص 91.

3. محمدعلي موحد، خواب آشفته نفت دکتر مصدق و نهضت ملّي ايران (تهران، کارنامه، ج 1، 1378)، ص 462.

4. جامي (گردآورنده)، گذشته چراغ راه آينده (تاريخ ايران در فاصله دو کودتا 1332-1299) (تهران، جامي، 1367)، ص 623.

5. همان، ص464 .

6. حسين مکي، ص 319 .

7. همان، ص 323 .

8. همان، ص 149.

9. غلامرضا نجاتي، جنبش ملّي شدن صنعت نفت ايران و کودتاي 28 مرداد 1332ش، (تهران، انتشار، 1365)، ص 218.

10. جامي (گردآورنده)، صص635 - 634 .

11. همان، ص 635.

12. همان، 219.

13. جلال‌الدين مدني، تاريخ سياسي معاصر ايران (قم، دفتر انتشارات اسلامي وابسته به جامعه مدرسين حوزه علميه، 1369، ج1)، ص 448.

14. غلامرضا نجاتي (1365)، ص 220.

15. همان، ص 221.

16. جامي (گردآورنده)، صص640-637.

17. غلامرضا نجاتي (1365)، ص 222.

18. سپهر ذبيح، ايران در دوره مصدق (تهران، عطايي، 1381، ترجمه: محمد رفيعي مهرآبادي)، ص99.

19. همان، صص 100- 101.

20. مسعود بهنود، از سيد ضياء تا بختيار (تهران، جاويدان، 1369)، ص 355.

21. حسين مکي، ص 273 .

22. عبدالله برهان، کارنامه حزب توده و راز سقوط مصدق (تهران، علم، ج2، 1378)، ص 20.

23. يرواند آبراهاميان، ايران بين دو انقلاب (تهران، ني، 1387، ترجمه: احمد گل محمدي و محمدابراهيم فتاحي و ليلايي)، ص 335.

24. همان، ص 336.

25. ناصر نجمي، دکتر مصدق بر مسند حکومت (تهران، پيکان، 1377)، ص 155.

26. يرواند آبراهاميان، ص 340.

27. حسين مکي، صص 277- 275.

28. غلامرضا نجاتي (1365)، صص 226-225 .

29. ناصر نجمي، دکتر مصدق بر مسند حکومت، صص 172- 173.

30. حسن ارسنجاني، يادداشتهاي سياسي در وقايع 30 تير 1331ش (تهران، هيرمند، 1366)، ص120.

* کارشناس ارشد تاريخ ايران دوره اسلامي، دانشگاه اصفهان، مدرس دانشگاه

m.yahyaabadi2012@gmail.com