بناهاي تاريخي
بقعه بي بي شهربانو
آسيه آلاحمد
در شمال شرقي شهر‌ري، قسمت شمالي امين‌آباد در ميان کوه، بقعه‌اي قديمي قرار گرفته که به بي بي شهربانو شهرت دارد. مردم آن را مدفن شهربانو دختر يزدگرد ساساني و همسر امام حسين (ع) مي‌دانند. اما بين مورخين و محققين در اين خصوص اختلاف‌نظر است که در اين شماره ضمن معرفي اين بقعه به اختلافات مي‌پردازيم.
درباره فوت شهربانو سه روايت وجود دارد، اول آنکه پس از تولد حضرت سجاد (ع) از دنيا رفته است. خصوصاً شيخ صدوق (متوفي 381ق) که در زمان آل‌بويه زندگي مي‌کرده اشاره‌اي به مدفن شهربانو نکرده و صريحاً در کتاب خود عيون الرضا نوشته: شهربانو پس از تولد حضرت سجاد (ع ) فوت کرد. اين نشان از آن دارد که اين مدفن بعدها به نام اين بانو شهرت گرفته است. در روايت دوم آمده پس از شهادت امام حسين(ع) شهربانو خود را به فرات انداخته، غرق کرد. سومين آن است که امام حسين(ع) پس از خروج از مدينه براي حرکت به سوي کوفه، شهربانو را روانه ايران کرده و او در ري درگذشته است.1 منسوب کردن اين بقعه به اين بانو شايد شامل توجيهات زير باشد. يکي آنکه پس از شکست ايرانيان از اعراب با توجه به حرمتي که مسلمانان براي خاندان نبوت داشتند زرتشتيان ايران را بر آن شدند تا براي حفظ دخمه بزرگ معروف به دخمه گبرها که در نزديکي اين بقعه قرار دارد، از اين نام و شخصيت استفاده کنند. جنبه ديگر اين انتساب مربوط به چشمه آبي است که در اين مکان قرار گرفته و پرستشگاهي زنانه است که مربوط به الهه آب (آناهيتا) مي‌شود. با منتسب‌کردن اين بقعه به شهربانو همسر امام حسين (ع) توانسته‌اند تا از تخريب اين مکان محافظت کنند.2 جالب اين است که در اذهان عمومي تا چندين سال پيش مرداني که در زمره سادات نبودند تنها حق ورود به رواقهاي مجاور يا مسجد را داشته، و حرم زنانه بود.3
بناي بقعه بي بي شهربانو که در دل کوه قرارگرفته است داراي دو گنبد يکي سنگي بدون تزئين و ديگري گنبدي زيبا است که با کاشي تزئين شده و مربوط به دوره قاجار مي‌باشد. اين بنا داراي دو صحن بزرگ و کوچک و چند اتاق و رواق و راهرو مي‌باشد.4
در ابتداي پله‌هايي که به بقعه منتهي مي‌شود چشمۀ کوچکي وجود دارد که آب آشاميدني اين مکان را تامين مي‌کند. پس از گذشتن از پله‌ها وارد دالاني شده که سمت چپ آن به حياط اندرون مي‌رود و رو به روي آن به حياط بزرگ يا بيروني منتهي مي‌شود.5 اين مجموعه از جهت شمالي جنوبي 33متر درازا و از جهت شرقي غربي 22متر پهنا دارد .6
بناي اوليه در زمان ساسانيان ساخته شده که شامل بخش حرم و اطاق جنوبي است.سپس در قرن چهارم هجري قسمتهايي بر اين بنا افزوده شد و به صورت بناي آرامگاهي درآمده است. بناي چهارگوش منظم با پوشش ضربي سنگ و آجر و ديوارهاي خارجي صحن مربوط به عهد آل‌بويه و سلجوقيان است. به مرور در هر دوره قسمتهايي به آن افزوده شده که حاصل آن شکل امروزي بقعه بي بي شهر بانو است. در جوار حرم مسجدي مربوط به دوره قاجار قرار دارد که يک در آن به حرم متصل مي‌شود.7
قديمي‌ترين کتيبه موجود در اين بقعه مربوط به صندوق منبت کاري روي مزار به تاريخ 888 ه ق مي‌باشد که نام باني آن استاد محمدبن‌صفرشاه حداد قمي و همچنين سازندگان آن حسين و محمد پسران استاد حسن نجار لواساني بر آن حک شده است.8 اندازه اين صندوق 87/1 متر در 97سانتي‌متر با ارتفاعي به اندازه 98 سانتي‌متر است که درگوشه جنوب غربي حرم و چسبيده به ديوار جنوبي قرار دارد و با خط ثلث برجسته آيات قرآني از جمله آيت‌الکرسي بر آن حکاکي شده است. در ورودي اين حرم در قسمت شرقي متعلق به دوران شاه طهماسب صفوي است. اين صندوق از قديمي‌ترين آثار اين بنا است. بر بالاي هر لنگه در سمت راست و چپ نوشته شده «في عصر سلطان‌الاعظم،خاقان‌المعظم ابوالمظفر شاه طهماسب» و «بهادرخان الصفوي خلدالله‌تعالي ملکه و سلطانه» همچنين در پايين اين درها در قسمت راست و چپ به ترتيب نوشته شده است«قد وقف هذه الباب محمد بن المرحوم محمد...» و «في تاريخ سنة اثني و ستين و تسعمائه عمل هدايت الله بن فضل نجار».9
در زیارتنامه بی بی شهر بانو چنین معرفی می‌شود:«السلام علی التقیة النقیة شهربانو بنت الملک الکسری. السلام علی الرضیة المرضیة شاه جهان بنت یزدجرد شهریار ام الائمة الاطهار.السلام علی الزکیة المتحیرة شاه جهان زوجة شباب اهل الجنة سیدالشهداء،السلام علی الکریمة الاصلیة المدهوشة فی عاشوراء شاه زمان المحبوبة عندالله،السلام علی الصالحة المقدسة جهان بانو المرغوبة عند رسول الله...».10
_______________________________
1. دايرة‌المعارف تشيع. زير نظر احمد صدر حاج سيد جوادي. تهران، نشر شهيد محبي، 1375. ج3. ص 549 .
2. دايرة‌المعارف زن‌ايراني. تهران، مرکز امور مشارکت زنان رياست جمهوري، بنياد دانشنامه بزرگ فارسي، 1382. ص 225 .
3. سيد محمد‌تقي مصطفوي. آثار تاريخي طهران. مصحح هاشم محدث. تهران، انجمن آثار و مفاخر فرهنگي، گروس، 1375. ص132 .
4. دايرة‌المعارف زن ايراني. ص 226 .
5. آثار تاريخي طهران. ص 132 .
6. دايرة‌المعارف تشيع. ص 548 .
7. همان. ص 549 .
8. آثار تاريخي طهران. ص130 و 131 .
9. دايرة‌المعارف زن ايراني. ص 226 و 227 .
10. دايرة‌المعارف تشيع. ج 3. ص 549 .
138
شماره ۲۷، بناهاي تاريخي 
نسخه قابل چاپ
ارسال برای دوستان
- 