معرفي کتاب

گلزار خاموش

نوشته­هاي زنان در دوره قاجار

 

آسيه آل ­احمد

کتابي که در اين شماره معرفي خواهد شد کتاب گلزار خاموش، يادنامه بانو راضيه دانشيان (گلبن) است. که به اهتمام محمد گلبن در سال 1379 توسط نشر رسانش به چاپ رسيده است.

اين کتاب داراي سه بخش است. که دو بخش آن اختصاص به ياد­نامه و آثار خانم دانشيان دارد و بخش سوم به مجموعه مقالات درباره زنان پرداخته است. مقاله­اي که به معرفي آن مي­پردازيم نوشته­هاي زنان در دوره قاجار به قلم ايرانشناس فاضل و فقيد دکتر ايرج افشار مي­باشد.

به نظر دکتر افشار تا مدتها توجه بيشتر بر زنان شاعر بود و تذکره­هاي زيادي در خصوص اين زنان گرد آورده­اند، اما کمتر توجهي به نوشته­هاي منثور زنان مي­شده که در سالهاي اخير با توجه به مسائل زنان، به اين امر نيز پرداخته شده است. به نظر دکتر افشار شعر خود بيشتر مورد توجه زنان بوده تا نثر و شايد اين خود دليلي است بر کمبود نوشته‌هاي زنانه. «طبع شعر داشتن چون ملازمه‌اي با سواد داشتن نداشته است اين  اشکال را پيش مي­آورد که در مورد شاعران زن نمي­دانيم کدامشان سواد نوشتن و خواندن داشته­اند و کدام نداشته­اند ولي لازمه نگارش نوشته­هاي منثور خط و سواد داشتن بوده است.» ¹ تعداد زنان باسواد محدود بوده و در نتيجه آثار به جاي مانده اندک. بر اساس همين آثار اندک دکتر ايرج افشار نوشته‌هاي زنان را به شش گروه تقسيم کرده است :

              1. خاطرات: در اين بحث به خاطرات تاج‌السلطنه پرداخته شده است.

              2. نامه‌ها: در معرفي اين نوع دست‌نوشته به کثرت و ارزش اين دسته از نوشته‌ها اشاره شده و نامه‌هاي فروغ‌الدوله دختر ناصرالدين شاه و همسر ظهيرالدوله از اولين نمونه‌هاي چاپي است که با وجود اغلاط املايي فراوان به نظر دکتر افشار «براي روشن شدن طرز زندگاني شاهزاده خانمي که با يکي از رجال مهم مملکت عقد ازدواج بسته بود پر مطلب و مفيد» ² معرفي شده است. ³

              3. سفرنامه­ها: سفرنامه­ها از ديد دکتر افشار به دو دسته تقسيم مي‌­شوند: منظوم و منثور. نمونه سفرنامه منظوم متعلق به سال 1104هـ .ق است که شرح سفر زوجه ميرزا خليل رقم­نويس به زيارت حج است اين سفرنامه توسط آقاي رسول جعفريان با نام سفرنامه منظوم حج به چاپ رسيده است که ايشان تشخيص داده‌اند اين خانوم اصفهاني است. سفرنامه‌هاي منثور که در اين بحث معرفي مي­شوند عبارتند از: سفرنامه دختر فرهاد ميرزا معتمدالدوله و سفرنامه بي­بي خاور­خانم خواهر سهام­ا­لدوله. که هر دوي اين سفرنامه‌ها ارزشمند هستند.

              4. مباحث اجتماعي: يکي از معروف­ترين نوشته­هاي اين دسته معايب‌الرجال نوشته بي­بي خانم استرآبادي است که در سال 1312هـ.ق در پاسخ به کتاب تأديب‌النسوان به نگارش درآورده است.

              5. روزنامه‌نويسي: در اين بخش روزنامه­هاي زنان در دوره­هاي قاجار معرفي شده­اند.

              6. وقفنامه­ها:  گرچه متن اين نوشته­ها از زنان نيست ولي از لحاظ بيان تفکر و عقايد زنان قابل بررسي است.

در پايان اين گزارش دکتر ايرج افشار بر اين نکته تاکيد دارند که مطالب فوق اهم نمونه­هاي نوشته‌هاي زنان دوره قاجاريه بوده و اميدوار است که روزي شخصي، کتابشناسي نوشته‌هاي زنان دوره قاجاريه را با استناد به منابع گردآوري و چاپ کند. 

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. ايرج افشار. نوشته‌هاي زنان در دوره قاجار. گلزار خاموش. به اهتمام: محمد گلبن. تهران، نشر رسانش، 1379. ص 107.

2. همان . ص110.

3. مجموعه اين نامه‌ها تحت عنوان نامه­هاي فروغ‌الدوله. به کوشش ايرج افشار توسط نشر و پژوهش فرزان روز در سال 1383 منتشر شد.