بناهاي تاريخي

آستانه حضرت معصومه (س)

آسيه آل­احمد

يکي از زيارتگاههاي مهم شيعيان جهان خصوصاً ايرانيان آرامگاه حضرت فاطمه معصومه­ (س) خواهر امام رضا (ع) در شهر قم است. روايتهاي متعددي براي حضور اين بانو، علت فوت و خاکسپاري ايشان در قم وجود دارد. ولي در مجموع از اين نوشته‌ها مي­توان چنين برداشت کرد که براي ديدار برادر که در خراسان بود از مدينه به سمت ايران حرکت کرد و در شهر ساوه دچار بيماري شد و به درخواست خود به قم مي­رود ولي پس از مدت کوتاهي بيماري شدت کرده در آنجا فوت مي­کند. موسي بن خزرج اشعري (بزرگ خاندان) پيکر او را در باغ خود به نام بابلان دفن مي­کند. ¹ اين باغ در آن زمان (201هـ. ق) خارج شهر در کنار رودخانه واقع بود. پسران اشعري سنگ قبري بر روي مزارش قرار دادند و تکه بوريايي را سايبان آن کردند. ² اين بناي اوليۀ مزار حضرت معصومه(س) بود.

اين مزار از آن پس دستخوش تحولات و تغييرات زياد شد که به طور اجمال در اين نوشته با ترتيب تاريخي به آن مي‌پردازيم. زينب دختر موسي مبرقع نواده امام رضا(ع) از اولين کساني بود که در جوار اين مرقد آمد و سعي در سامان دادن اين بنا کرد، او بر روي اين مزار گنبدي کوچک قرار داد. خود او نيز بعدها در مجاورت اين مکان مدفون شد. اين شکل بقعه تا سال 378 هـ. ق قرار داشته زيرا نويسنده تاريخ قم آن را ديده و توصيف کرده است. در زمان سلجوقيان نيز وزيرطغرل (ابوالفضل عراقي) در سال 457هـ. ق گنبد هرمي بزرگي بر روي اين مزار قرار داد به صورتي که تمامي کساني که طي اين سالها در مجاورت اين بانو دفن شده بودند همگي زير آن گنبد قرار گرفتند. اين حرم سالها فاقد صحن و گلدسته بود. در زمان حمله مغولان شهر قم نيز دچار خرابي شد ولي گويا به اين آستانه صدمه‌اي وارد نيامد. يکي از با ارزش­ترين و قديمي­ترين آثاري که در اين حرم وجود دارد کاشيهايي است که در سال 605 هـ. ق توسط بزرگترين کاشي‌ساز آن زمان به نام محمد بن ابي طاهر کاشي قمي و به دستور اميرمظفر ساخته شده است که اين 15 قطعه کاشي بر روي مرقد قرار گرفته است. زماني که سلطان محمد الجايتو به آباداني شهر قم پرداخت قسمتهايي از اين بنا را کاشي‌کاري کرد که هنوز آثاري از آن پا برجاست. ³

عمده‌ترين تغييرات در اين آستانه در دوران حکومت صفويه انجام شد. باني اصلي تغييرات شاه بيگم دختر شاه اسماعيل صفوي بود. او با مباشرت عماد بيگ «در سال 925 هـ. ق بقعه حضرت معصومه (س) را به صورت بناي هشت پهلو با هشت صفه ساخت و ديوارها را با کاشيهاي معرق بياراست و در جلوي آن ايواني با دو مناره بنا نهاد و صحني نيز با چند ايوان و بقعه طرح ريخت». ⁴ سپس گنبد ساخته شده توسط عراقي را برداشت و گنبدي جديد بنا کرد که اين گنبد هنوز باقي است. در زمان شاه طهماسب انحراف قبله مرقد را با قرار دادن ضريحي روبه روي قبله با راهنمايي محقق ثاني برطرف کردند. اين اولين ضريحي بود که براي مرقد ساخته شد که مصالح آن از آجر و کاشي بود ولي پس از مدتي شاه طهماسب دستور ساخت ضريحي فولادي را داد که در اطراف ضريح قبلي کشيده شد. ⁵

از ديگر ساخته‌هاي صفويان رواقهاي اين آستانه است که يکي آرامگاه شاه صفي در آن قراردارد و به دستور شاه عباس دوم گنبدي بر روي آن قرار گرفته است. همچنين رواق و گنبد شاه عباس دوم که توسط شاه سليمان بر روي مقبره شاه عباس بنا شده است و رواق و گنبد شاه سليمان و سلطان حسين صفوي که در زمان شاه سلطان حسين ساخته شد. در تمامي اين رواقها کتيبه‌اي است که توسط استاد خوشنويس محمدرضا امامي آيات و احاديثي نوشته شده است. اين رواقها بين سالهاي 1052 تا 1107 هـ. ق به ترتيب ساخته شده است. ⁶

اين شکل ظاهري پايۀ اوليۀ اين حرم شد و تا زمان حاضر تمام اضافات و اصلاحات در پيرامون همين طرح اوليه اتفاق افتاده است. با حمله افاغنه به ايران و هنگام عقب‌نشيني اشرف افغان از مقابل نادر اين حرم از تعدي بي نصيب نماند و تمامي زر و زيورها و اشياء قيمتي به غارت رفت. ⁷

در حکومت زنديان دو گلدسته‌اي که توسط شاه بيگم صفوي ساخته شده بود، توسط لطفعلي خان زند در سال 1198هـ. ق مرمت شد. ⁸

با آغاز پادشاهي سلاطين قاجار اين آستانه مورد توجه خاص پادشاهان، شاهزادگان و امراء اين سلسله قرار گرفت و تغييرات و تعميرات و ساخت و سازهاي جديدي در آن انجام دادند، که بسيار مفصل است و به صورت کلي ذکر مي‌شود. مفروش کردن کف حرم با سنگ مرمر و ساختن در مطلا در قسمت شمالي حرم، آيينه­کاري ديوارها و همچنين ساختن ضريح از جنس نقره، مطلا کردن گنبد قديمي به فرمان فتحعلي شاه با هزاران خشت طلا و گلدسته‌ها که ابتدا دو عدد بودند سپس به شش عدد افزايش يافتند به صورتي که دو گلدسته اوليه را فتحعلي شاه طلاکاري کرد و دو گلدسته ديگر توسط ميرزا علي‌اصغر خان اتابک در دو طرف صحن جديد و ايوان آينه ساخته شد و به گلدسته‌هاي اتابکي مشهور شد و دو گلدسته ديگر معروف به گلدسته‌هاي کوتاه هستند و براي اذان گفتن در صحن جديد کار گذاشته شدند. ⁹ صحن جديد توسط ميرزا علي‌اصغرخان اتابک ساخته شده که در آن هفت ايوان قرار دارد و يکي از ايوانها شاهکار معماري و ساخته استاد حسن معمار قمي است و داراي آينه‌کاري بسيار زيبايي است و به ايوان آينه مشهور است. ¹⁰

در حال حاضر رواقهاي بسياري به اين آستانه اضافه شده است و همچنين کتابخانه و موزه که همگي زير نظر موقوفات و توليت اين آستانه قرار دارند.

_______________________________

1. حسن بن محمد بن حسن قمي، تاريخ قم، ترجمه حسن بن علي بن حسن بن عبدالملک قمي، تصحيح سيد جلال‌الدين طهراني، تهران، توس، 1361، ص231 .

2. راهنماي قم، مقدمه به قلم رشيد ياسمي، قم، دفتر آستانه، 1317، ص 30-32 .

3. دايرة‌المعارف زن ايراني، تهران، رياست جمهوري مرکز مشارکت زنان و بنياد دانشنامه بزرگ فارسي، 1382، ص 30 .

4. همان.

5. دايرة‌المعارف بزرگ اسلامي، تهران، مرکز دايرةالمعارف اسلامي، 1367، ج1، ص 359 .

6. دايرة‌المعارف زن ايراني، ص 32-33 .

7. دايره‌المعارف بزرگ اسلامي، ص 359 .

8. دايرة‌المعارف زن ايراني، ص 30 .

9. همان، ص360 .

10. دايرة‌المعارف بزرگ اسلامي، ص360 .

عکسها برگرفته از:

http://www.iiny.org

http://www.darmangar.files.wordpress.com

http://www.cloob.com