تبعيديها
جلال فرهمند
farahmand@www.iichs.org
روز 24 مهر 1320 روز
ديگري براي مركز جزيره موريس يعني پورت لويي شروع شده بود. اين جزيره
هزارها مايل با مركز نبردهاي شديد در اروپا فاصله داشت ولي اثرات
حاشيهاي آن نبردها در اين جزيره و در اين روز مشخص شد. كشتي قديمي برمه
همراه با مسافرين آن كه شايد اولين ايرانياني بودند كه به اين جزيره وارد
ميشدند در كنار لنگرگاه پهلو گرفت. پادشاه پير و سرخورده ايران همراه با
ساير تبعيديان ايراني و مأموريني از دولت انگليس از كشتي پياده شدند و با
چندين اتومبيل به منطقة در پورت لويي به ساختماني قديمي منتقل شدند.
نمايي از شهر پورت لويي (موريس) |
|
نمايي ديگر از محل سكونت رضاشاه در موريس
|
|
نيروهاي امنيتي نيز حول
و حوش اين ساختمان قديمي مستقر شدند. از فرداي آن روز زندگي عادي
تبعيديان در جزيره موريس كه مكاني گرم و مرطوب و پر از بيشههاي وسيع و
باغهاي انبوه بود آغاز شد و حتي براي تحصيل فرزندان رضاشاه چند معلم
استخدام شدند. اين جزيره زيرنظر انگلستان اداره ميشد و سر بد كليفورد در
رأس سازمان اداري جزيره قرار داشت. محلي كه رضاشاه و خانوادة او در آنجا
زندگي ميكردند موكا نام داشت. بر فراز اين كاخ پرچم سه رنگ ايران براي
دلخوشي رضاشاه برافراشته شده بود.
رضاشاه و خانوادة او در
دو ويلا كه به زودي ويلاي سومي بدان افزوده شد زندگي ميكردند. ساختمان
اول، عمارت دو طبقه بزرگي بود كه اتاقهاي متعدد و سالن و اتاق ناهارخوري
داشت. رضاشاه و فرزندانش از تاجالملوك و عصمت در اين عمارت زندگي
ميكردند. در ساختمان دوم همراهان و مستخدمان اقامت داشتند.
در طول هفتههاي اول اقامت به آنان سخت ميگذشت، نه اجازه مكاتبه
داشتند و نه نامهاي به دست آنان ميرسيد و از سويي رضاشاه نگران حكومت
متزلزل پسرش بود كه هر آن ممكن بود خبر سقوط آن را به وي بدهند
|
عصمتالملوك دولتشاهي، فاطمه پهلوي، حميدرضا
پهلوي و علي ايزدي |
|
|
|
بيماري معده رضاشاه نيز
بر مشكلات افزوده شده بود هر چند كه بعدها مشخص شد اين بيماري معدوي نيست
و ناشي از ضعف قلب رضا پهلوي است.
اوقات زياد فراغت و
بيكاري در جزيره و بيرون نرفتن رضا پهلوي از باغ موجبات نارضايتي و
بيحوصلگي او را فراهم كرده بود. ولي ديگر آن شاهي نبود كه نامش لرزه بر
اندام ميانداخت وي به موجودي ضعفيف تبديل شده بود كه حتي فرزندانش
خريدار اوامرش نبودند.
وضعيت آب و هوايي جزيره
كه در ماه اول خوب بود اندك اندك به سوي گرمي و افزايش رطوبت مناطق حاره
نزديك ميشد و بر وخامت حال او ميافزود. امضاي پيمان سه گانه بين ايران
و انگليس و شوروي اندكي از مشكلات تبعيديان موريس را كم كرد. و همين امر
موجب آن شد كه اصرار رضاشاه براي عزيمت به سوي كانادا افزايش يابد و حتي
از فرزندش در تهران كمك ميخواست. دولت انگليس براي عزيمت رضاشاه از
جزيره روي خوش نشان ميدهد ولي در مورد كانادا جواب دقيقي كه موجب تكليفي
براي دولتش باشد به بيان نميآيد.
|
نمايي از محل سكونت رضاشاه در موريس |
|
انتظار به پايان ميرسد
و در نيمة دوم اسفند ماه 1320 پس از شش ماه زندگي در موريس دولت انگليس
با مراجعت شمس و فاطمه و حميدرضا و عصمت و چند تن از زنان درباري به
تهران موافقت ميكند. عده اين افراد دوازده تن بود كه فريدون جم همسر شمس
نيز آنان را همراهي ميكرد. البته ساير فرزندان رضاشاه (عليرضا، غلامرضا،
احمدرضا و محمودرضا) در جزيره موريس ماندند و علي ايزدي به نزديكترين شخص
به رضاشاه تبديل گرديد.
علي ايزدي، فريدون جم و شمس پهلوي (موكايِ
موريس) |
|
نمايي ديگر از محله موكا در پورت لويي |
|
به دنبال اين امر
انگليسيها با خروج رضاشاه به سوي افريقاي جنوبي موافقت كردند. در روزهاي
آغازين سال 1321 رضاشاه دچار يك انفاركتوس قلبي شد و همين امر و عدم
امكانات پزشكي در موريس حركت وي به دوربان افريقاي جنوبي را تسريع كرد.
در شامگاه روز ششم فروردين 1321 رضاشاه و همراهان از پورت لويي با كشتي
عازم محل جديدشان در دوربان گرديدند و روز 14 فروردين به اين بندر مهم
رسيدند. خيابانهاي مجلل و ساختمانهاي چندين طبقة زيبا و باشكوه و پاركها
و باغهاي پر گل و سبزه تأثيري زياد بر شاه تبعيدي بر جاي گذاشت.
در دوربان به علت هجوم
مهاجرين اروپايي آسياي جنوب شرقي كه از جنگ ژاپنها فرار كرده بودند امكان
دسترسي به جاي مناسب براي زندگي را سخت كرده بود و رضاشاه مجبور به اقامت
در محلي برخلاف ميل و سليقه خودش بود و اين براي شاه مغرور فشار مضاعفي
وارد ميكرد كه بيماريش را تشديد ميكرد. هر چند كه روزنامههاي محلي
نيز با چاپ گزارشهايي بر شدت عصبانيت وي ميافزودند. نهايتاً آخرين سفر
شاه به پايتخت، يعني ژوهانسبورگ ختم گرديد و وي تا آخرين روزهاي زندگي
خود يعني مرداد 1323 كه از دنيا رفت در اين شهر اقامت گزيد.
|
|
محمودرضا
پهلوي و عليرضا پهلوي |
|
|
در اين شماره بهارستان
تعدادي از عكسهاي تبعيديهاي موريس و ژوهانسبورگ در معرض ديد علاقهمندان
قرار گرفته است.
|
نمايي از محل اقامت رضاشاه در موريس |
|
عصمت
الملوك، حميدرضا پهلوي، فاطمه پهلوي، علي
ايزدي و محمودرضا پهلوي |
|
|
|
يكي از ساختمانهاي مورد استفاده رضاشاه در
افريقاي جنوبي |
|
رضاشاه، شمس پهلوي و عليرضا پهلوي در
ژوهانسبورگ |
|
عليرضا پهلوي، رضاشاه و شمس پهلوي (ژوهانسبورگ) |
|
علي ايزدي و غلامرضا پهلوي |
|
شمس پهلوي به اتفاق كاپيتان پيكوت نمايندة
انگليسي در ژوهانسبورگ |
|
از راست: عبدالرضا پهلوي، علي ايزدي و احمدرضا
پهلوي |
|
|
|
|
يكي از ساختمانهاي مورد استفاده در افريقاي
جنوبي |
|
رضاشاه و فرزندانش در ژوهانسبورگ |
|
.
|