نگاهي به شاهنامه

جهان‌بيني «حماسه» در شاهنامه فردوسي

فرهاد رستم

جهان‌بيني فردوسي در شاهنامه «حماسه» است. از اين روست كه نگاه فردوسي به جهان اعم از «طبيعت» و «انسان» رنگ حماسي دارد. اما اين نگاه در تمام شاهنامه جاري و ساري نيست. به عبارتي ديگر فردوسي به اقتضاي موضوع هر جا كه تناسب ايجاب كرده باشد به حماسه روي مي‌آورد. بدين ترتيب در شاهنامه فردوسي دو نگاه متفاوت در نظر مي‌آيد؛ يكي آنجا كه جنگي در كار نيست و زندگي با جلوه‌هاي زيباي آن جريان دارد. از اين دست است صحنه‌اي از عروسي «فرنگيس» با «سياوش»:
 

و ديگر آنجا كه صحنة نبرد را تصوير و ترسيم مي‌كند:

در نگاه اول فردوسي و عناصر و اجزاي طبيعت را با حماسه درگير نمي‌كند. اما در ديگر نگاه گذشته از اينكه طبيعت و انسان او طبيعت و انساني است حماسي به تناسب صحنة نبرد، سخن با توصيفي حماسي از آوردگاه آغاز مي‌شود و اين توصيف در نهايت ايجاز به صحنه آرايي مي‏پردازد .
در خوان پنجم ، آنجا كه اولاد به دست رستم گرفتار مي شود . واژگان شب ، ماه، ستاره و خورشيد از ان كه با هم تناسب لفظي دارند به لحاظ معني و به زبان «اشاره» ، چگونگي چيره شدن «رستم» بر «اولاد» را بيان مي كند .

اين زبان‏شناسي گاه در وصف مشعوق نيز از اجزاي حماسه بهره مي گيرد ، در داستان خواستگاري كاوس از سودابه ، دختر شاه هاماوران چنين مي‏سرايد :

فردوسي با تشبيه «زبان» به «خنجر» و تشبيه «ابروان» به «ستون» براي توصيف شمايل معشوق از زبان حماسه وام مي‏گيرد اين نگرش به معشوق بعدها در زبان مولانا، سعدي و حافظ به اوج مي‏رسد .
در شاهنامه حتي براي بيان مفاهيم فلسفي و هستي شناسي نيز «زبان حماسه » به زيبايي جريان دارد:

در داستان عزيمت «طوس» و «فريبرز» به دژبهمن و ناكامي آنها اجزاي طبيعت در بيان ماجرا نقش مؤثري دارند:

با آنكه صنعت تناسب (مراعات النظير) صنعتي لفظي به شمار مي‌رود و فردوسي از اين صنعت بسيار بهره برده است اما شاهكار شاهنامه در برقراري تناسب ميان مفاهيم و مضامين است. در داستان «بازگشتن ايرانيان به نزد خسرو «تاج» نماد پادشاهي است و «روز سفيد» نماد پادشاه و اينها همه با «خسرو» تناسب دارند:

حاصل فرجام را با يكي از زيباترين صحنه‏آراييهاي حماسي شاهنامه به پايان مي‌بريم، صحنة «سپاه فرستادن افراسياب به نزديك پيران»: