بناي ماندگار
(مجلس شوراي ملي)

جلال فرهمند

ميدان بهارستان هميشه تداعي ‏كننده قانون و قانونمداري در ايران است. چرا كه اين مكان نماي اولين جايي است كه فكر ايراني با كانون‌مداري جديد و مردم‌سالاري مدرن آشنا شد. تاريخ اين ميدان همواره با مجلس شوراي ملي و حوادث تلخ و شيرين آن عجين شده است و تا قبل از آن اشاره چنداني از اين ميدان و ساختمانهاي اطراف آن در كتب تاريخي نيست.

 

مجلس شوراي ملي ايران

تاگور هنگام سخنراني در باغ بهارستان

اين ميدان نيز همانند تهران سابقه چنداني ندارد و شايد بيش از دويست سال عمر نداشته باشد تا قبل از تشكيل مجلس‌، اين ميدان به نام نگارستان شناخته ميشد. گراكه باغ نگارستان در سمت شمالي آن قرار داشت. اين باغ از دوره فتحعليشاه پايه‌گذاري شده بود و محمدشاه نيز سالها در آن زندگي مي‌كرد. اشاره ديگري كه در كتابهاي تاريخي دربارة اين ميدان شده مربوط به مراسم آتش‌بازي در اعياد و مراسم شتر قرباني است.
مشهورترين بناي پيرامون اين ميدان عمارت و باغ بهارستان در قسمت شرقي آن است. صاحب اصلي اين كاخ حاجي ميرزاحسين‌خان قزويني سپهسالار اعظم و صدراعظم دوره ناصري است. در سال 1288 هـ. ق. وي اراضي وسيعي براي احداث بستان سرايي جهت مسكونت خويش و مسجدي مشتمل بر مدرسه و مكتب و كتابخانه‌اي خريداري ‌نمود و فوراً شروع به ساخت عمارت بهارستان و مسجد سپهسالار كرد. طرح نقشه بناي عمارت و باغ سپهسالار را يك مهندس فرانسوي به نام «فال يوس بواتان» ريخت. اين همان مهندسي است كه بعداً طرح باغ و پارك ظل السلطان كه امروز تعلق به آموزش و پرورش دارد را كشيده است.

در سال 1288 طرح اصلي عمارت بهارستان كشيده شد و معماران ايراني شروع به كار ساختمان آن كردند و به تدريج طرح باغ نيز ريخته شد و كار ساختمان تا سال 1298 هـ . ق. طول كشيد. اما عمر مشيرالدوله براي استفاده از كاخ كفاف نكرد و وي در سال 1298 در شهر مشهد در گذشت و همانجا مدفون گشت. ولي چون وارثي نداشت طبق رسم دوره قاجار ناصرالدين‌شاه آن كاخ را ضبط كرد و جزو املاك سلطنتي قرار داد.

 

سر در مجلس شوراي ملي

مجلس شوراي ملي با سر درب جديد

اين كاخ شمالي ـ جنوبي بود كه از هر دو سو به باغ سپهسالار كه از نظر درختكاري و گلكاري در نهايت زيبايي بود اشراف داشت.

 

تخريب محوطه داخلي مجلس در واقعه قحطي نان 1321

نماي جنوبي عمارت و باغ بهارستان از بالاي مناره مسجد سپهسالار

تالارها و اتاقعاي اين بنا با ميل و اثاث و فرشهاي نفيس آراسته شده بود، به همين سبب يكي از مهمانسراهاي معتبر دولتي به شمار مي‌رفت و ميهمانان عا ليقدر داخلي و خارجي در اين كاخ پذيرايي مي‌شدند. باغ داراي قنات ويژة خود بود و گذشته از عمارت اصلي به تأسيسات فرعي ديگري چون حمامهاي متعدد، اندروني و كالسكه‌خانه مجهز بود.
اما تاريخ اين بنا با واقعه‌اي آميخته شد كه بعدها نام آن ماندگار و جاوداني باقي ‌ماند و آن واقعه مشروطه بود كه جايگاهي رفيع بدان داد. پس از صدور فرمان مشروطيت در سال 1324 هـ ق اولين چيزي كه قوام گرفت مجلس وارد شوراي ملي بود كه اولين جلسات آن در محل فعلي دادگستري تشكيل شد و پس از مدتي مظفرالدين‌شاه اين كاخ را بخ مجلس اهدا كرد. از اين زمان به بعد اين ميدان و اين عمارت به شلوغ‌ترين مكان شهر تهران تبديل شد و تا حدود هشتاد سال مركز ثقل سياسي ايران بود. در طي اين زمان وقايع و اتفاقات زيادي رخ داد كه حتي به قيمت تخريب همه يا قسمتي از ساختمان آن منجر شد. اولين ضربه سهمگين به مجلس با شروع استبداد صغير و روز آغازينش با به توپ بستن مجلس و مجلسيان به وسيله محمدعليشاه وارد آمد. بنا تخريب شد و آتش گرفت و اسباب و اثاثيه آن بوسيله غارتگران به بغما رفت. با پيروزي مجدد مشروطه‌خواهان مجدداً تغييرا اساسي آن آغاز شد و دوران جديد قانونگذاري محلس شروع شد.

 

نمايي از عمارت بهارستان

جمعي از نمايندگان به هنگام خروج از محوطه مجلس

در اسفندماه 1309 مقارن با دور هشتم قانونگذاري مجلس دچار حريق شد و تالار آئينه و اطاق جلسه خصوصي در اين آتش‌سوزي سوخت و پس از حريق بنايي و تعميرات مجدداً آغاز شد و در سال 1312 افتتاح گرديد.

گوشه ‏أي از تظاهرات ملي شدن صنعت نفت در ميدان بهارستان

سخنراني دكتر مصدق مقابل مجلس شوراي ملي

سردر قديمي مجلس نيز كه تا سال 1313 شمسي پابرجا بود در همين سال تخريب شد و به جاي آن سردر كنونيش بنا گرديد. غير از ماجراي به توپ‌بستن مجلس اين بنا مسائل فراوان ديگري را ناظر بوده مسائلي از قبيل واقعه جمحوريخواهي، تظاهرات احزاب مختلف پس از شهريور بيست، ملي شدن صنعت نفت، كودتاي 28 مرداد و ….
پس از پيروزي انقلاب اسلامي اين ساختمان به دليل انتقال محل مجلس شورا به ساختمان مجلس سناي سابق از رونق افتاد و سالها متروك ماند و مئأسفانه در سالهاي اخير بر اثر بي‌احتياطي دچار سانحه و حريق گرديد و تقريباً به كل ساختمان آن آسيب جدي وارد آمد به طوريكه مجبور به بازسازي كامل آن شدند. به هر حال اين ساختمان ماندگار نشان‏دهنده روح قانون‏دوستي ايراني است كه اميدواريم سالهاي سال پايدار بماند.