رزيتا ميري

بلد به معناي شهر، بلديه نام قديم شهرداري است و در لغت‌نامه دهخدا به معني" موسسه‌اي در هر شهر که در کار نظافت و خوبي آب و نان و چراغ و سوخت و خواربار صحت نظر دارد." پيش از تشکيل بلديه مردم هر شهر طبق آداب و رسوم و اعتقادات شخصي و ديني بدون مداخله حکومت خدمات شهري را انجام مي‌دادند و هر کس جلو خانه و دکان خويش را تمييـز مي‌کرد.

اولين نظم امور شهري در دوره ناصرالدين شاه قاجار به اجرا درآمد و اداره‌اي به نام "اداره احتسابيه" که اعضاي آن را محتسب مي‌ناميدند تاسيس گرديد، اين اداره داراي دو شعبه بود "احتساب" و"تنظيف" که در هر کدام عده‌اي نايب، فراش و سپور خدمت مي‌کردند. وظيفه اداره احتسابيه حفظ و تامين نظافت شهر بود که هم وظايف نظميه و هم امور شهري را انجام مي‌داد. افراد زيادي مصدر امور احتسابيه بودند از جمله: محمودخان کلانتر، محمود خان احتساب‌الملک، چراغعلي خان سراج‌الملک، آقاعلي آشتياني  امين حضور، محمدحسن خان اعتمادالسلطنه، کنت دومونت فرت، محمد ميرزا  قاجار قوانلو (کاشف‌السلطنه)، ميرزا عباس خان مهندس‌باشي مشاورالدوله ...

پس از استقرار مشروطيت اولين بلديه قانوني تهران از سوي مجلس شوراي ملي هنگام نيابت سلطنت عليرضا خان عضدالملک قاجار به رياست دکتر خليل اعلم‌الدوله ثقفي در عمارتي واقع در سبزه ميدان تاسيس شد. در واقع اولين بلديه رسمي در زمان مظفرالدين شاه قاجار پايه‌گذاري شد و هدف آن "حفظ منافع شهرها و ايفاي حوائج اهالي شهرنشين اعلام شد".

بر طبق قانون بلديه (مشتمل بر 108 ماده که در سال 1286 شمسي به تصويب رسيد) رياست بلديه بر عهده رئيس انجمن بلديه بود که از ميان اعضاي انجمن با اکثريت آراء انتخاب مي شد ولي بعداً رياست اداره بلديه زير نظر وزارت داخله انجام وظيفه مي‌کرد، اولين شخصي که  بدين طريق حکم رياست بلديه تهران را گرفت ابراهيم خان يمين‌السلطنه  بود (از سال 1292 تا 1299 شمسي).

پس  از کودتاي 1299 با  روي کار آمدن سيد ضياءالدين طباطبايي رئيس‌الوزرا اداره بلديه از حالت انجمن شهري خارج شد و  به صورت "شهرداري" وابسته به دولت شد و رياست اين تشکيلات زير نظر رياست وزرا قرار گرفت.

در سال 1300 شمسي گاسپار ايپکيان از سوي سيد ضياء رئيس بلديه تهران شد، وي اقدامات مهمي در  تهران انجام داد از جمله تامين روشنايي خيابانهاي اميريه، لاله‌زار، استانبول... در اين زمان ساختمان بلديه در قسمت شمالي ميدان توپخانه بنا شد که تا اوايل دهه 40 پا برجا بود. در سال 1302 شمسي کريم آقا بوذرجمهري شهردار تهران شد و به مدت طولاني در اين سمت باقي ماند (1302- 1312ش) او با تلاش بسيار تهران را از شهر قديمي به شهر جديدي تبديل کرد، ولي متاسفانه ويران کردن دروازه‌هاي تهران در زمان او صورت گرفت.

لازم به ذکر است سال 1309 شمسي نقطه عطفي در تاريخ بلديه محسوب مي‌شود زيرا قانون بلديه 1325 قمري ملغي و قانون ديگري جايگزين آن مي‌ شود و انجمن بلدي و تشکيلات بلديه با وظايف و تعاريف جديدي روبه‌رو شد و رياست بلديه را وزارت کشور (وزارت داخله) منصوب مي‌نمود و انجمن بلدي استقلال خود را از دست داده به عنوان بازوي کمکي دولت در اجراي طرحهايش عهده‌دار امور بود.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

منابع:

راهنماي کتاب، سال 2، 1350.

شهري، جعفر. تاريخ اجتماعي تهران در قرن سيزدهم، ج 5، تهران، موسسه خدمات فرهنگي رسا، 1368 .

شهيدي مازندراني، حسين. سرگذشت تهران، ج1، تهران، راه مانا، 1383.

محبوبي اردکاني، حسين. تاريخ موسسات تمدني جديد در ايران، ج 2، تهران، دانشگاه تهران، 1354- 1368.

مستوفي، عبدالله. شرح زندگاني من يا تاريخ اجتماعي و اداري دوره قاجار، ج3، تهران، علمي، 1324- 1326.