زهرا عباسي

بررسي بسياري از وقايع تاريخ معاصر ايران بدون تبيين مسئله نفت، و نقش آن در حوادث تاريخي، ميسر نخواهد شد. برخي صاحبنظران، کودتاي1299 را «کودتاي نفت» ناميده‌اند. تجديد قرارداد دارسي در سال 1312(1933) يکي از نقاط عطف تاريخ معاصر ايران به شمار مي‌رود. واقعه آذربايجان و ارتباط انکارناپذيري که با نفت داشته، همچنين در پيدايش نهضت ملي و ظهور دکتر مصدق و کودتاي 28 مرداد همه چالشها بر سر نفت بوده است. قرار داد کنسرسيوم، چه بعد از کودتا و چه در اوايل دهه پنجاه، و افزايش ناگهاني قيمت نفت در اين زمان و ايجاد نوسانات شديد اقتصادي، همه و همه مواردي است که توجه به نقش اين کالا را به مثابه تنها منبع درآمد ملي ايران ضروري مي‌سازد.

در گذشته، قراردادهاي نفتي همواره در زير سر نيزه و حکومت نظامي منعقد شده بود: قرارداد 1933 در زمان حکومت بيست ساله شکل گرفت؛ هنگام مذاکره درباره قرارداد الحاقي، حکومت نظامي در تهران برقرار بود؛ همچنين در زمان مذاکره با کنسرسيوم نيز حکومت نظامي استقرار يافته بود. نفت به مثابه مهم‌ترين و تنها منبع درآمد ملي، پايه و اساس اقتصاد تک محصولي ايران به شمار مي‌رود. علاوه بر اين، نفت در بسياري موارد يک کالاي سياسي بوده است و از اين رو در صد سال گذشته اقتصاد سياسي ايران تابعي از اين کالاست و بسياري از جهتگيريهاي سياست داخلي و خارجي و چگونگي روابط اقتصادي، ريشه در نفت دارد. اکنون به مقطع کوتاهي از تاريخ در نگاه اسناد مي‌پردازيم.