نقشه رشت در سال 1287 قمري

رضا فراستي

    تا قبل از تأسيس مدرسه دارالفنون، علوم جديد مثل هندسه به صورت پيشرفته بين‌المللي در مملكت رواج نداشت و در حقيقت توجه علمي به اين رشته از علوم رياضي جديد امري است كه بعد از تأسيس دارالفنون شاهد آن هستيم در كتاب الماثر والاثار توجه به علوم جديد من‌جمله هندسه از نوآوريهاي دارالفنون ياد شده است.

     بدين ترتيب تا زمان مذكور، نقشه‌كشي به صورت علمي در كشور رايج نبود و نقشه‌هاي موجود در منابع ازجمله در كتاب مسالك و ممالك (1) به اشكال مختلف غيرعلمي ترسيم مي‌شد و حاوي اطلاعات كلي از مناطق بود بدون توجه به دقايق فن نقشه‌برداري.

    در منابع تاريخي درباره نقشه‌كشي تحصيلكرده‌هاي دارالفنون مطالبي آمده است. ازجمله در سال 1287 قمري نقشه دارالخلافه ناصري به توسط جعفرقلي خان رئيس مدرسه دارالفنون و ميرزا عبدالغفار ــ‌ معلم علوم رياضي ــ با بيست نفر از مهندسين كشيده شد. (2) سندي كه در پي خواهد آمد ازجمله نقشه‌هايي است كه يكي ديگر از تحصيلكرده‌هاي دارالفنون كشيده است.

    ذوالفقار بيك (3) با ذوالفقارخان مهندس (4) يا ذوالفقارخان سرهنگ (5) كه احتمالاً همان كسي است كه در كتاب جغرافياي نيمروز از او به عنوان ذوالفقارخان كرماني مشهور به محلاتي (6) نام برده شده، نقشه رشت شامل محلات، مساجد، تكايا، حمامها، مدارس، بقاع متبركه، كاروانسراها، منازل اشراف و... را در سال 1287 هجري قمري كشيده است.

     برابر اطلاعات موجود، (7) ذوالفقارخان در 18 محرم سال 1287 قمري، با پيگيري ميرزا عبدالوهاب خان آصف‌الدوله ترسيم نقشه را آغاز كرد و به نوشته خودش، نقشه را طي نه ماه و هشت روز به غير از ايام تعطيل به اتمام رساند.اين نقشه  به عنوان سندي فرهنگي در مقايسه با منابع خارجي راجع به ايران قابل توجه است.

      كتاب ولايات دارالمرز ايران گيلان نوشته رابينو ازجمله منابع قديمي است كه درباره رشت اطلاعات فراواني دارد و عموماً در تحقيق به آن استناد مي‌شود اما اطلاعاتي كه اين نقشه به دست مي‌دهد به سي و هفت سال قبل از آمدن رابينو به ايران مربوط مي‌شود (8) در حقيقت اين سند جزو مدارك دست اول تحقيقات تاريخي است كه در تأييد يا تكميل اطلاعات منابع چاپ شده كاربرد دارد.

    راجع به نقشه نكات زير قابل توجه است:

الف ـ اين سند جزو مدارك باقر مستوفي موجود در مؤسسه مطالعات تاريخ معاصر ايران به دست آمد و تحت شماره 14-11703ق نگهداري مي‌شود.

ب ـ نقشه تماماً رنگي است و در 12 قطعه ترسيم و سپس روي پارچه چسبانده شده و كل اندازه آن به عرض 180 و طول 120 سانتيمتر است.

ج ـ ايرادات نقشه:

1.     با بررسي به عمل آمده، علي رغم اينكه ذوالفقارخان نوشته است: «... سمت اتمام پذيرفت». نقشه به طور كامل به اتمام نرسيده و براي مثال تعدادي از اماكن محله صيقلان كه به نظر خانه‌هاي اشرافي بوده، نيمه كاره مانده است.

2.     با توجه به مطالب بعضي از منابع چاپي، اطلاعات نقشه كامل نيست. مثلاً مسجد گلشن در محله بازار كه فقط علامت مسجد در نقشه وجود دارد و فاقد نام است يا مدرسه و مسجد مستوفي در محله استادسرا كه فقط نام مدرسه آمده است.

3.     در آمار نقشه كه به خط سياق نوشته شده، (9) بعضاً اطلاعات نادرستي وجود دارد از جمله در تعداد نفوس محله چومارسرا و كياب، جمع ذكور از تعداد زن‌دار و بي زن و يا جمع اناث از شوهردار و بي شوهر، غلط است.

4.     اطلاعات نقشه يا چند منبع چاپي ازجمله سفرنامه استرآباد و مازندران و گيلان و... (10)؛ ولايات دارالمرز ايران: گيلان (11)؛ از آستارا تا آستارباد (12)؛ نامها و نامدارهاي گيلان (13) مقايسه گرديد و براي آگاهي بيشتر علاقمندان، تفاوت اطلاعات در زيرنويسها نوشته شد.

    قبل از پرداختن به مطالب به دست آمده از نقشه، به اسناد مربوط به آن اشاره مي‌شود.

درباره ذوالفقارخان مهندس اطلاعات فراواني در دست نيست و با اين حال در كتاب اسناد ميرزا عبدالوهاب خان آصف‌لدوله مطالبي راجع به وي آمده است: (14)

ذوالفقارخان با اطلاع و به كار است. 7 محرم 1287

بعضي قرارها كه در رشت داده شد، ذوالفقارخان چون كاري چندان نداشت گفتم نقشه شهر رشت را به جزو كشيده و تحرير نفوس رشت به اسم و شغل و سن نمايد. همه روزه مشغول است... جوانهاي اعيان آنجا هيچ كار نداشتند. معقولين آنها كارشان منحصر بود به چاي خوردن و حركت بي مقصود كردن و غيرمعقولين يا هرزگي. قرار دادم همه جوانها صبحها در پيش ذوالفقارخان هندسه و حساب و جغرافيا بخوانند. در وقت نقشه‌كشي هم همراه او باشند كه عمل را هم بياموزند و عصرها در پيش ميرزاعبدالله اصفهاني كه مهندس خوبي است علم حساب و هندسه ايراني را بخوانند و هفته‌اي يك مرتبه عصر پنجشنبه با هر دو معلم خود بيايند نزد خود بنده امتحان آنها بشود. 18 محرم 1287.

ذوالفقارخان معقول مشغول كار است. علاوه بر كارهاي تكليفي خود، نقشه شهر رشت را در كار كشيدن است. همچنين تحرير نفوس از روي تحقيق به اسم و رسم بيست نفر جوان از اعيان و خانزاده‌هاي بيكار گيلان در پيش او هستند. هم درس هندسه و حساب مي‌خوانند و هم مشغول عمل مهندسي هستند... 4 صفر 1287.

ذوالفقارخان سرهنگ شب و روز مشغول خدمت است و به شوق تمام در كار است. 27 صفر 1287.

درباب ذوالفقارخان مهندس... وقتي كه كار گيلان راجع به بنده شد، بنده ديد كه ذوالفقارخان در اينجا بيكار است. اولاً به ملاحظه اينكه نوكر مواجب بگير ديوان است بيكار چرا بايد باشد. ثانياً محض از براي منفعت خود او كه خدمتي از او به ظهور رسيده بلكه در ازاء آن خدمت مرحمتي ديده و منفعتي برد چند از اعيانزاده رشت را گفت كه روزها بروند پيش او درس هندسه خوانده و مشق نظام بكنند و به خود او گفتم كه نمره نفوس ولايت را مشخص كرده و نقشه اين شهر را هم بردار. اولاً به هزار عذر و بهانه متوسل شد. گاهي گفت اسباب ندارم، گاهي گفت حواس ندارم. گاهي مي‌گفت اين كارها كار پرزحمتي است كه از من برنمي‌آيد. بنده راه هر عذر او مسدود كرده هر قدر آدم و اسباب و جمعيت، از قراول و كدخداي محله و فراش و ساير عملجات، خواست به او داد و با او همراه كرد. بعد از چندي آمد كه من نقشه شهر را كشيده و تعداد نفوس هم كرده‌ام. هر چه در اين مدت به او گفتم رساله تعداد نفوس و نقشه شهر را بياور ببينم چه كرده همه را امروز و فردا گذرانيده نياورد تا حالا كه خيالش قوت گرفته، به دارالخلافه آمده است. در حقيقت حالا هم بنده نمي‌داند كه في‌الواقع تعداد نفوس را به قاعده كرده و نقشه كشيده است يا دروغ مي‌گفت... 27 رمضان 1287.

اما اطلاعات به دست آمده از نقشه به شرح زير است:

1.    محلات نقشه:

طبق نقشه‌چين موجود در نقشه، رشت به هفت محله تقسيم شده كه عبارتند از: (15) استادسرا، زاهدان، خميران زاهدان، كياب، (16) خميران كياب، صيقلان و بازار.

محله استادسرا شامل : تكيه دولت، نقاره خانه، ميدان درب خانه ديواني، عمارت ديواني، حمام ديواني، حمام ورثه يحيي ميرزا، قبرستان و بقعه سيد ابوجعفر، [مسجد و ] تكيه مستوفي (17) حمام ورثه نصرالله خان، تكيه. (18)

     محله زاهدان شامل : [قبرستان] ، قراولخانه، حمام ساغري سازان، مسجد ساغري سازان، بازار ساغري‌سازان، گذار ساغري‌سازان، بقعه آقاسيد عباس. (19) [مسجد و] ، مدرسه حاج سميع، [سه] مسجد، منزل قنسول فرانسه، خانه قنسول روس، مسجد سفيد، (20) [مسجد و] تكيه شيخ نقي، (21) مسجد، بقعه خواهر امام [رضا] عليه‌السلام، [دو] مسجد، حمام نايب، حمام كاظم حكيم‌باشي.

     خانه‌هاي اعيان محله شامل: شريعتمدار، معين‌التجار، محمدآقا، ورثه حاجي محمدخان، [خانه]، امين ديوان، ورثه ميرزين‌العابدين، ميرزا كاظم طبيب، ميرزا نصرالله مستوفي، حاجي ميرزانصير، [دو باب خانه]، بلغاري، امام جمعه، حاجي ملاحسين مژده، مشهدي صادق كدخدا، ورثه حاجي حاكم، ميرزاعبدالكريم [ـ ] (22)  ورثه ميرزا غلامرضا، حاجي عبدالحميد.

     در سمت شرق محله، آن سوي رودخانه صيقلان رودبار، چاپارخانه، راهدارخانه و باغ شاه وجود دارد.

     محله خميران زاهدان شامل : مسجد و تكيه خميران، [دو مسجد]، خانه حاجي غلامرضا در جنوب و جنوب غربي محله خميران زاهدان، صحراي ناصريه شامل دو قطعه زمين شلتوكزار قاسم خان والي، [دو] استخر، (23) و باغ و امارت ناصريه. (24) باغ و عمارت صفا به مالكيت ميرزا عبدالوهاب مستوفي .

    محله كياب شامل : حمام حاجي محمدكريم، مدرسه [و مسجد حاجي حسن]، (25) مسجد و مدرسه حاجي محمدكريم، تكيه، [دو مسجد]، سبزه ميدان، اصطلخ، (26) حمام كياب، قراولخانه، مسجد ملاعلي محمد، تكيه [ملاعلي محمد]، بقعه [آقا بي‌بي زينب]، تكيه درويش مخلص، مسجد درويش مخلص، مسجد كرف‌آباد، تكيه [كرف‌آباد]، مسجد [و قبرستان] چومارسرا. (27) حمام محمودخان ورثه امين‌التجار، [مسجد]، خانه دولتي منزل قنسول انگليس، حمام حاجي محمدخان. در غرب محله، آن سوي گوهررود [دو مسجد].

    خانه‌هاي اعيان محله شامل : حاجي حكيم باشي، حاجي حسن خان قجر، حاجي قلي، هادي خان شفتي، ملك‌التجار، باغ توت ملك‌التجار، باغ مخبرالدوله، خانه‌هاي سمسارباشي؛ زمين چمن ميرزانصرالله مستوفي، باغ مشهدي قاسم بقال، باغ ورثه ميرزا محمدعلي، باغ ورثه حاجي آقا، مشهدي تقي نوكر قنسول روس، ورثه حاجي عطابابا، ورثه نصيرخان، ورثه حاجي علي‌اكبر بروجردي، حاجي ميرزا اسمعيل خان، حاجي ميرزاتقي كدخدا، ورثه ميرزا شفيع خان، ورثه ميرزا فتحعلي فومني، ورثه حاجي آقا يوسف، محمودخان فومني، حاجي آقا محمد تاجر همداني، ورثه ميرزامحمدرضا خان و محمدمهدي خان، حاجي قاسم سمسار.

    محله خميران كياب شامل : بقعه سيدابوالقاسم. (28) پل خميران و كياب، [تكيه]، [چهار مسجد].

    خانه‌هاي اعيان محله شامل : امين‌التجار، آقا زين‌العابدين، حاجي علي بزاز، [خانه].

    محله صيقلان شامل : تكيه صيقلان، قبرستان صيقلان، (29) حمام صيقلان، [مسجد]، قراولخانه.

    محله بازار شامل : [بقعه و قبرستان] چله خانه (30) [دو] قراولخانه، قبرستان و مسجد آقافخرا، (31) حمام ابوطالب، مسجد شريعتمدار، (32) مسجد جامع (33) حمام ورثه يحيي ميرزا، تكيه، مسجد و مدرسه حاجي مجتهد، (34) حمام شهريار، [مسجد گلشن]، خانه دولتي منزل مصلحت‌گذار، سراي ميرزاعبدالكريم، سراي گلشن ملك آقا محمدرضا ارباب، سراي حاجي ميرزا بابا مالك مخبرالدوله و حاجي ميرزا عبدالحميد، سراي ملك مشترك چهارنفر، سراي معين‌التجار، سراي و قيصريه سركار شريعتمدار، قيصريه چهار بازار، سراي خيريه شريعتمدار، سراي محمدآقا، سراي معين‌التجار و ملاقاسم، سراي مخبرالدوله، سراي گمرك، سراي ظهيرالدوله و ورثه حاجي محمدكريم، سراي [...] (35) مالك مخبرالدوله، سراي حاجي ميرزا يوسف مالك محمدآقا و حاجي علي افضل، صومعه بيجار. (36)

     خانه‌هاي اعيان محله شامل: نعمت‌الله خان شفتي، ورثه حاجي سليمان خان شفتي، عروس‌العلماء، ميرزا صالح طبيب، حاجي كاظم، محمدقاسم خان والي.

2. آمار نقشه : (37)

     خلاصه عدد نفوس و خانوار اهالي شهر رشت از قراري كه در كتابچه مفصلاً به اسم و رسم و حسب و سال مشخص شده. حال به طرز اختصار ذكر شد كه در سنه هزار و دويست و هشتاد و هشت رسيدگي شد: 20243نفر.

از بابت خانوار و عدد نفوس : 19697 نفر

از بابت خانوار داخله و خارجه : 2206 خانوار

از بابت داخله: 2173 باب، از بابت خارجه : 23 باب

عدد نفوس كه در رشت متوطنند از قرار محله به محله : 19697 نفر

داخله 19522 نفر، خارجه 165 نفر

محله چومارسرا و كياب : 4265 نفر (38)

ذكور : 2163 نفر، زن‌دار : 1726 نفر، بي‌زن: 1327 نفر، اناث : 212 نفر، شوهردار: 1763 نفر، بي شوهر: 1239 نفر

محله استادسرا: 1542 نفر

ذكور : 827 نفر، زن‌دار : 292 نفر، بي زن: 535 نفر، اناث : 715 نفر، شوهردار: 206 نفر، بي شوهر: 509 نفر

محله خميران كياب : 1738 نفر

ذكور : 844 نفر، زن‌دار: 312 نفر، بي‌زن: 532 نفر، اناث: 894 نفر، شوهردار: 379 نفر، بي‌شوهر: 515 نفر

محله بازار: 2936 نفر

ذكور : 1424 نفر، زن‌دار: 537 نفر، بي‌زن : 837 نفر، اناث : 1512 نفر، شوهردار : 523 نفر، بي‌شوهر : 989 نفر

محله زاهدان : 5533 نفر

ذكور : 2799 نفر، زن‌دار: 1921 نفر، بي‌زن : 1878 نفر، اناث : 2734 نفر، شوهردار : 994 نفر، بي‌شوهر: 174 نفر

محله صيقلان : 2068 نفر

ذكور : 1060 نفر، زن‌دار: 367 نفر، بي‌زن: 662 نفر، اناث : 1038 نفر، شوهردار : 390 نفر، بي‌شوهر : 648 نفر

محله خميران زاهدان: 1615 نفر

ذكور : 833 نفر، زن‌دار: 301 نفر، بي‌زن : 529 نفر، اناث : 782 نفر، شوهردار: 315 نفر، بي‌شوهر : 467 نفر

متفرقه و غيره‌:

عدد نفوس : 546 نفر

    توپچي و سرباز : 120 نفر، اجزاء حاكم: 80 نفر، كسبه : 85 نفر، ارامنه : 76 نفر، يهودي: 20 نفر، فعله و غيره : 165 نفر

دكاكين و غيره :

دكاكين بازار و محله‌ها : 1036 باب

بازار : 792 باب، محله‌ها : 244 باب

كاروانسرا: 21 باب، مساجد : 35 باب، تكايا : 28 باب

حمام و غيره : 24 باب

حمام : 18 باب، قراولخانه: 6 باب

3. توضيحات ذوالفقارخان مهندس:    
     نقشه معموره دارلمرز رشت كه برحسب امر (39) اقدس سركار اعليحضرت قويشوكت همايون شاهنشاه اسلام پناه ناصرالدين شاه قاجار روحي و روح‌العالمين فداه به دست كمترين خانه‌زاد دولت جاويدمدت سمت اتمام پذيرفت سنه 1287 ذوالفقار مهندس.

   طول زمان كشيدن نقشه از روزي كه شروع در عمل نمود تا روزي كه به اتمام رسانيد سواي ايام تعطيل نه ماه و هشت روز بود. (40)

مقياس = هر ميليمتر = سه ذرع

4. ساير اطلاعات نقشه:

    رود صيقلان و رودبار در مشرق رشت و از جنوب به شمال جريان داشته است. بر روي اين رودخانه چهار پل بوده به نامهاي : كلاله رودبار كه به توسط حاجي محمدتقي كاشي ساخته شده، پل حاجي ملا رفيع كه به نام سازنده آن است، پل غلاده ‌كاه [؟] و پل صيقلان رودبار.

     در آن سوي رود صيقلان و رودبار از جنوب به شمال، چاپارخانه و راه‌دارخانه قرار داشته است.

     بر روي رود گوهررود كه سمت جنوب و مغرب رشت را احاطه كرده، دو پل ساخته شده، پل سليمان داراب كه رشت را از سمت جنوب غربي به سليمان داراب منتهي و ديگري پل چومارسرا كه از سمت مغرب، رشت را به فومن متصل كرده بود.

      سليمان داراب زمين شلتوگزار و مالك آن نعمت‌الله خان شفتي بوده است.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

1. ابواسحق ابراهيم اصطخري.مسالك مسلك و ممالك. به كوشش ايرج افشار. تهران، بنگاه ترجمه و نشر كتاب، 1340.

2. اخبار رسميه: وزارت علوم. روزنامه دولت عليه ايران، 26 محرم 1287. ص 3.

3. « اخبار ممالك محروسه». روزنامه دولت عليه ايران، 19 ربيع‌الثاني 1278. ص 3.

4. « وقايع مدرسه دارالفنون». روزنامه دولت عليه ايران، 17 شوال 1278. ص 5.

5. « اخبار مدرسه مباركه دارالفنون». روزنامه دولت عليه ايران، 4 جمادي‌الاخر 1284. ص 3.

6. ذوالفقار كرماني. جغرافياي نيمروز. به كوشش عزيزالله عطاردي. تهران، عطارد، دفتر نشر ميراث مكتوب، 1374. ص 6.

7. عبدالحسين نوايي و نيلوفر كسري. اسناد ميرزا عبدالوهاب خان آصف‌الدوله. [ج 2]. گزيده اسناد گيلان. [وزارت] تجارت). تهران، مؤسسه مطالعات تاريخ معاصر ايران، 1377. ص 45.

8. رابينو در سال 1324 هجري قمري (1906 ميلادي) به مديريت نمايندگي بانك شاهي در رشت منصوب شد و تا سال 1330 قمري (1912 ميلادي) در گيلان بود. او در سال 1332 قمري (1914 ميلادي) كتاب ولايات دارالمرز ايران: گيلان را تدوين نمود.

9. سياق را آقاي سيروس سعدونديان خواندند. از ايشان تشكر مي‌شود.

10. ميرزا ابراهيم. سفرنامه استرآباد و مازندران و گيلان و ... به كوشش مسعود گلزاري. تهران، بنياد فرهنگ ايران، 1355.

11. هـ . ل. رابينو. ولايات دارلمرز ايران: گيلان. ترجمه جعفر خمامي‌زاده. رشت، طاعتي، 1357.

12. منوچهر ستوده. از آستارا تا آستارباد. جلد اول شامل آثار و بناهاي تاريخي گيلان بيه پس. تهران، انجمن آثار ملي، 1349.

13. جهانگير سرتيپ‌پور. نامها و نامدارهاي گيلان.  رشت، گيلكان، 1370.

14. عبدالحسين نوايي و نيلوفر كسري. صص 25، 45، 84، 204.

15. ناصرالدين شاه در سفرنامه خود به گيلان در سال 1286 قمري (« روزنامه سفر گيلان»، روزنامه ايران، 29 ربيع‌الاول 1289، ص 1) به غير از محله صيقلان از بقيه محله‌هاي مذكور در نقشه نام برده است.

16. ميرزاابراهيم در سفرنامه خود صفحه 167 ا ز محله چومارسرا جدا از محله كياب نام برده است.

17. رابينو در صفحه 85 از مسجد و مدرسه و تكيه مستوفي، ستوده در صفحه 264 از مسجد و مدرسه و تكيه ميرزا محمد طاهر مستوفي و سرتيپ پور در صفحهً 554 از مسجد و مدرسه و تكيه ميرزاعبدالوهاب مستوفي نام برده‌اند.

18. تكيه و مدرسه و مسجد حاج حسن كه به تكيه صالح‌آباد نيز معروف بود (سرتيپ پور، ص 139).

19. بقعه آقا سيدعباس و آقا سيداسماعيل (ستوده، ص 289)؛ تكيه، مسجد و بقعه آقا  سيدعباس (رابينو، ص 87).

20. مسجد سفيد يا صفي

21. در هيچ يك از منابع چاپي از آن نام برده نشده است.

22. يك كلمه ناخوانا

23. در متن استرخ

24. سرتيپ پور در صفحه 581 نام عمارت را ناصري دانسته، در صورتي كه ناصرالدين شاه در سفرنامه خود به گيلان در سال 1286 («روزنامه سفر گيلان»، روزنامه ايران، 22 محرم 1289، ص 2) از قصر ناصريه نام برده. سرتيپ پور همچنين نوشته است: « به نظر مي‌رسد صحراي ناصريه از عهد قاسم خان والي حوالي سال 1295هـ . ق به چنين نامي معروف شده باشد.» با توجه به سال نقشه، تاريخ 1295 فوق صحيح نيست.

25. رابينو در صفحه 85، مسجد و مدرسه حاجي حسن را جزو محله استادسرا نوشته است

26. اصطلخ = اصطخر = تالاب و آبگير.

27. رابينو در صفحه 86، در ناحيه چمارسرا از بقعه و تكيه داناي علي نام برده است.

28. مسجد و بقعه سيدابوالقاسم (ستوده، ص 27)؛ مسجد، تكيه و بقعه آقا سيدابوالقاسم (رابينو،

ص 86)

29. زيارتگاه آقا سيدكلان شامل چهار درخت آزاد و يك قبرستان (رابينو، ص 85)

30. مسجد و تكيه چله خانه (رابينو، ص 85)؛ بقعه و مسجد چله خانه (ستوده، ص 266).

31. مسجد جامع آفخرا و مقبره و تكيه (رابينو، ص 85)؛ بقعه و مسجد آفخرا (ستوده، ص 258).

32. در هيچ يك از منابع چاپي مورد بررسي نام اين مسجد برده نشده است. در اينجا منظور مسجد حاج ملارفيع است. سرتيپ‌پور در صفحه 230 راجع به حاج ملارفيع مي‌نويسد : « وي متولد 1211 و متوفي به سال 1292 قمري است. او با كسب عنوان شريعتمداري در گيلان مرجعيت يافت».

33. رابينو در صفحه 85 از مسجد آفخرا در ناحيه آفخرا و به عنوان مسجد جامع نام برده ولي اين مسجد غير از مسجد مذكور است.

34. مسجد حاجي مجتهد در محله صيقلان به جاي مسجد حاجي علي‌اكبر ساخته شد. (ستوده، ص 270)

35. يك كلمه ناخوانا

36. سرتيپ‌پور در صفحات 262 و 305 صومعه بيجار را با سمابيجار يكي دانسته و هر دو را در محله زاهدان.

37. افرادي چون گملين، مكنزي، ملگنوف، فريزر و آبت قبلاً از رشت ديدن كرده و آمارهايي به چاپ رسانده‌اند. اما كاملترين آمار در مقايسه با آمار نقشه مربوط به ميرزاابراهيم صفحه 168 (مربوط به سال 1276 قمري) و رابينو صفحه 74 (مربوط به سال 1331 قمري) است كه در زير با يكديگر مقايسه شده است :

38. جمع آمار اشتباه است.

39. از بررسي روزنامه ايران سال 1288 و 1289 شماره‌هاي 71 تا 110 كه مربوط به سفرناصرالدين شاه به گيلان است، راجع به دستور شاه براي ترسيم نقشه رشت اطلاعاتي به دست نيامد. اما در اسناد آصف‌الدوله صفحات 45 و 204 پيگيري ميرزا عبدالوهاب خان براي انجام اين امر تصريح شده است.

40. بنابه گزارش آصف‌الدوله، ذوالفقارخان تمام وقت خود را صرف ترسيم نقشه نكرده، بلكه بخشي از اوقات را صرف تعليم هندسه و مشق نظام به شاگردان خود نموده است (عبدالحسين نوايي و نيلوفر كسري، ص 45).