موسسه
مطالعات تاريخ معاصر ايران WWW.IICHS.ORG
» پيشينه فرش
مختار حديدي
قالي ايران در گذر قرنها نه تنها جلوهاي بزرگ از هنر و صنعت اين سرزمين بلكه جزيي از زندگي مردم نيز بوده است. درباره تاريخچه گستردني در ايران، فردوسي در شاهنامه خود اشارهاي به تهمورث ديوبند، پسر هوشنگ (از سلسله پيشداديان) دارد كه هنگامي كه به تخت نشست، گفت:
هر آن چيز كاندر جهان سودمند
كنم آشكارا، گشايم، ز بند
پس، از پشت ميش و بره، پشم و موي
بريد و به رشتن نهادند روي
به كوشش ازو كرد پوشش، به راي
به گستردني بود هم او رهنماي
براساس نوشته رودنكو دانشمند شوروي و كاشف قاليهاي پازيرك قرنها پيش از ميلاد قاليهاي زيبايي در بابل، آشور، پارس و ماد بافته مي‌شد.
كهنترين نمونه نقش قالي را دانشمندان آشورشناس در نقشهاي برجسته كاخ نينوا (پايتخت آشور، سرزمين قديمي در بخش وسطاي رود دجله) يافتهاند كه گل و حاشيه آن تقليدي از گلدوزيهاي بابل به نظر مي‌رسد. تاريخ اين نقشها را قرن هفتم پيش از ميلاد ميدانند بهترين نمونه اين نقش متعلق به خورسآباد در موزه لوور نگهداري مي‌شود.
كهنترين نمونه قالي، فرشهايي است كه در پازيريك (1949م) به دست آمده است. در پازيريك پنج مقبره بزرگ و نه مقبره كوچك كشف شد. در مقبره پنجم آثاري از صنعت بافندگي زمان هخامنشيان پيدا شد كه از جمله دو فرش از گونه قاليچه براي زين اسب (فرش غاشيه) است كه اندازه يكي از آنها 83/1×2 متر و كلفتي 2 ميليمتر است با رنگ قرمز سير، آبي، سبز، زرد كمرنگ و نارنجي كه به جز بخش كوچكي از آن بقيه سالم مانده است.
فرش دوم نيز قاليچهاي است كه چند تكه شده است و نقش آن چهار گوشههايي است به رنگ قهوهاي روشن يا آبي با نقش چند زن هخامنشي در برابر آتشدان كه نمونه آن در مهرهاي عصر هخامنشي نيز ديده مي‌شود.
فرش معروف دوره ساسانيان فرش بهارستان است كه گفته مي‌شود براي خسرو انوشيروان بافته شد و تا زمان يزدگرد سوم در موارد خاصي در قصر مدائن از آن استفاده مي‌شد. به كارگيري نخهاي عالي و ابريشم و زر و سيم و به نخ كشيدن انواع جواهر رنگارنگ در آن از قابليت بافت هنرمندان آن عصر نشان دارد. پس از آن زمان تا پيش از قرن نهم هجري نمونهاي از فرش بجا نمانده است. جز آنكه در كتاب جهانگردان و تاريخنويسان اشارههايي به شهرت قالي ايران آمده است. دوره شكفتگي صنعت فرش ايران (و گسترش بازرگاني آن) به قرنهاي دهم و يازدهم هجري در زمان صفويه ( 907-1135ه.ق) مربوط مي شود. توجه هنرمندان و گسترش امكانات از يك سو و همكاري استادان تذهيب و پيشرفت صنعت رنگرزي از سوي ديگر باعث شد كه قاليبافي در اين زمان مقامي ويژه در زمينه هنر و صنعت پيدا كند همچنان كه معماري و پارچهبافي. كارگاههاي بزرگ براي بيشتر هنرها در اصفهان داير شد و قاليهايي كه امروزه به نام فرشهاي نفيس ايران در موزههاي عمومي و خصوصي جهان نگهداري مي‌شود و نشاني از استادي ايرانيان در نقش و بافت دارد، ثمره تلاش بافندگان، طراحان و زنگرزان اين دوره است. در همين زمان است كه تبريز به مركز بزرگ هنر و صنعت ايران تبديل مي‌شود و فرش ايران به دوره طلايي خود مي‌رسد. و از جمله، به عنوان هديه به پادشاهان و اميران كشورهاي ديگر داده مي‌شود.
موزههايي كه برخي از نمونه هاي عالي فرش در آن نگهداري مي‌شوند عبارتند از: موزههاي برلن، پنسيلوانيا، پولدي پزولي در شهر ميلان ايتاليا، چيپور در هندوستان، هنر و صنعت وين در اتريش، متروپوليتن در نيويورك، ويكتوريا و آلبرت در لندن، هنرهاي تزييني در پاريس، كليساي كراكووي در لهستان، موزه فيلادلفيا، مجموعههاي مك ايل هني، و لام، موزه آستان قدس رضوي، موزه ملي ايران و موزه فرش ايران.
دوره شكفتگي قالي كه در زمان صفويه پيدا شد كوتاه بود. شورش افغان و انقراض سلسله صفويه و هرج و مرجي كه به دنبال آن پيدا شد، اقتصاد ايران و در نتيجه صنعت قاليبافي آن از هم پاشيد. سرمايه و امنيت براي كار و رفاه عمومي براي تشويق قاليبافان از ميان رفت. در آغاز پادشاهي ناصرالدين شاه تركيه بازاري براي فروش قالي ايران به بازرگانان خارجي شد. و چون قاليهاي كهنه همه در اين بازار به فروش رفت، بازرگانان تبريز براي تامين فرش اين بازار، همتي كردند و در اراك، تبريز، كرمان و مشهد كارگاههاي قاليبافي داير كردند و تاريخ جديدي در قاليبافي ايران آغاز شد. تجارت فرش مهم‌ترين فعاليتهاي تجاري ايران شد و فرش كه تا چندي پيش از آن، تنها براي رفع نياز بازارهاي داخل بافته مي‌شد به عنوان يك كالاي صادراتي و در رابطه با تقاضاي بازار جهاني در نظر گرفت.
فرش پازيريك فرش شكارگاه جانمازي فرش كتيبهدار تهران فرش بيجار، اوايل قرن چهارده فرش گلابتون، جوشقان، قرن يازدهم مسجد شاه اصفهان تركيبي حيرتآور از عناصر طرح و معماري ايراني تابلو منظرة جنگل قاليچه تصويري، اصفهانيان، بافت كاشان قاليچة مجلس شاه عباس، طرح حاج منصورالملكي فرش طرح گنبد شيخ لطفالله، بافت اصفهان
))
))
))
))
))
))
))
))
))
))
____________________________
منبع: فرشنامه ايران تاليف دكتر حسن آذرپاد و فضل‌الله حشمتي رضوي
منبع تصاویر : طراحان بزرگ فرش ایران سیری در مراحل تحول طراحی فرش. تالیف: شیرین صوراسرافیل.
