موسسه
مطالعات تاريخ
معاصر ايران (نشريه الکترونيکي زنان) WWW.IICHS.ORG
بناهای تاريخي زنان
پل دختر
علي رفيع
پل تاريخي کرج، پلي است معروف به پل دختر، از آثار دوره صفويه که بر روي رودخانه کرج بنا شده است. اين پل بر بقاياي پلي قديمي‌تر بنا شده است و بازسازي آن در دوره صفوي به اين بنا ظاهر پلهاي عصر صفوي را داده است. حمدالله مستوفي، 1 از رودخانه کرج و پلي با يک طاق، معروف به پل خاتون ياد مي‌کند که به يادبود زبيده خاتون، همسر محبوب هارون‌الرشيد، نامگذاري شده است. با توجه به بخش اصلي پل دختر کرج که يک دهانه طاقدار بزرگ است، و ديگر اينکه آثار و بقاياي مواد و مصالح متعلق به پيش از عصر صفوي هنوز در آن قابل تشخيص است، محتملاً اين پل همان پل مورد نظر حمدالله مستوفي است که در دوره صفوي با تغييرات اندکي بازسازي شده است. 2
زبيده دختر جعفر بن منصور همسر محبوب هارون‌الرشيد و مادر محمدامين است که ثروت او زبانزد مردم همعصرش بود. به طوري که که حريري در يکي از مقامات خود، جايي به کنايه ذکر مي‌کند که « شيرين به جمالش مي‌نازد و زيبده به مالش». 3 در الدر المنثور 4 نيز آمده است که وي مخارج زيادي را صرف بناها و آثار خيريه مي‌کرد که از مشهورترين آنها چشمه آبي است مشهور به عين زبيده که از نقطه‌اي واقع در وادي نعمان با حفر قنات به مکه آورده شده است. روايتي نيز در کتاب نزهة‌القلوب آمده است که بناي تبريز را به سال 175 ه ق به زبيده زن خليفه هارون‌الرشيد نسبت داده‌اند 5 که به نظر چندان معتبر نمي‌آيد و گويا از آنجا ناشي شده است که پس از مصادره اموال يکي از ملاکان اموي آذربايجان، قسمت قابل توجهي از اموال وي به زبيده اعطا شد.
درازاي پل دختر کرج، چيزي در حدود 61 متر و پهناي آن بيش از 7 متر است. پايه مياني پل، جرز قطوري است که دهانه‌هايي در داخل آن و در دو طبقه (در مجموع، چهار دهانه) تعبيه شده تا علاوه بر آزاد کردن پل از بار اضافي، بخشي از آبهاي طغياني را از خود عبور داده، مانع فشار آب بر سطح پايه شود. دهانه‌هاي بالايي از طريق راهروهايي به دهانه بزرگ و کوچک جانبي راه مي‌يابد. طاق دهانه‌هاي بزرگتر با قوس نيم دايره اجرا شده است، در حالي که قوس دهانه‌هاي طبقه دوم، به صورت جناغي است. راه دسترسي به دهانه‌هاي طبقه دوم، از طريق راه پلهاي است که در دهانه کوچک تعبيه شده است. اين دهانه‌ها همچنين محلي براي استراحت و اتراق به شمار مي‌رفته است. 6
از اين پل طرحي نيز مربوط به سال 1841 م موجود است که توسط اوژن فلاندن 7 ترسيم شده است که در آن دهانه‌هاي دو طبقه مياني پل، اختلافي با طرح فلاندن دارد که احتمالاً مربوط به تعميرات و تغييراتي است که در صد سال گذشته بر روي آن صورت گرفته است. 8
پايه‌هاي جانبي پل، به جاي قرار گرفتن بر بستر رودخانه بر صخره‌ها و شيب دو سمت رودخانه قرار گرفته است و عمدتاً از قلوه سنگ و ملات ساروج ساخته‌اند اما بدنه اصلي پل با آجر ساخته شده است. به ويژه طاق دهانه بزرگتر با دو لايه آجر ساخته شده است. سازه اصلي و باربر که به صورت پلهاي از پايه تا تاج طاق ادامه دارد، با سه پله به نقطه بالايي پل مي‌رسد و براي پر کردن سطح پلهاي و ناصاف آن طاق دومي ساخته شده است. در مجموع، نماي پل به خاطر قوس بزرگ آن، داراي جلوه خاص و چشمگيري است و چشم‌انداز زيبايي را بر روي بستر رودخانه کرج پديد مي‌آورد. 9
پل تاريخي کرج با نام پل دختر کرج و به شماره 3501 در فهرست آثار ملي ثبت شده است و در دوره اخير نيز تعمير و مرمت شده است، به نحوي که شکل اوليه آن تا حدودي تغيير يافته است. 10
مقطع پل نماي جنوب غربي نماي شمال شرقي تصوير کنوني پل دختر کرج تصوير پل دختر کرج که در سال 1841ميلادي توسط فلاندن نقاش فرانسوي کشيده شده است
1. حمدالله (يا حمد) بن تاج‌الدين ابي بکر بن حمد بن نصر مستوفي قزويني، کامل مورخ، شاعر و نويسنده قرن هشتم هجري.
2. کاظم ملازاده، مريم محمدي، دايره‌المعارف بناهاي تاريخي ايران در دوره اسلامي/ بناهاي عام‌المنفعه، سازمان تبليغات اسلامي، حوزه هنري، تهران 1379، ص 90 .
3. لغت‌نامه دهخدا، مدخل زبيده دختر جعفر بن منصور.
4. زي‍ن‍ب بن علي بن ح‍س‍ي‍ن ف‍واز ال‍ع‍ال‍م‍ي‍ة، م‍ع‍ج‍م اع‍لام ال‍ن‍س‍اءً ال‍م‍س‍م‍ي (الدر المنثور ف‍ي طب‍ق‍ات رب‍ات ال‍خ‍دور)، م‍وس‍س‍ة ال‍دي‍ان ل‍ل‍طب‍اع‍ة و ال‍ن‍ش‍ر و ال‍ت‍وزي‍ع ، بيروت 2000 م؛ صفحه 216.
5. ولادي‍م‍ي‍ر ف‍درووي‍چ، م‍ي‍ن‍ورس‍ک‍ي، تاريخ تبريز، ت‍رج‍م‍ه و ت‍ح‍ش‍ي‍ه از ع‍ب‍دال‍ع‍ل‍ي ک‍ارن‍گ، تبريز سال ؟، صفحه 7 .
6. ملازاده و ديگران، همان، صفحه 90 .
7. اوژن ناپلئون فلاندن، نقاش و سياح فرانسوي (1876-1803م)، Eugene Napoleon Flandin
8. همانجا.
9. همانجا.
10. همانجا.
