موسسه
مطالعات تاريخ
معاصر ايران (رجال) WWW.IICHS.ORG
فريده شريفي
سپهبد مرتضي خسرواني فرزند آقا هاشم محلاتي در 1284 شمسي در محلات متولد شد. پس از انجام تحصيلات مقدماتي وارد دانشکدۀ افسري شد و دورۀ دانشکده را به پايان برد. چندي بعد با درجه افسري مشغول به کار شد تا اينکه از طرف ارتش براي طي دوره هواپيمايي به فرانسه اعزام شد و دوره را به پايان رسانيد.1 در ايران به تحصيل رشته هوايي پرداخت و دانشکدۀ ديده‌باني و آموزشگاه خلباني را به پايان رسانيد و چند سالي در دانشکدۀ افسري تدريس نمود.2 در زمان سرگردي متخصص عکسبرداري هوايي شد.3 چندي هم در ايتاليا و انگلستان دوره‌هاي تکميلي را پشت سر گذاشت. در سال 1330 شمسي با درجه سرهنگي رئيس رکن يکم و چهارم ستاد نيروي هوايي بود. در سال 1334 سرتيپ شد و به فرماندهي تيپ تعليماتي و سپس فرماندهي تيپ فني منصوب شد و سرانجام به قائم مقامي و معاونت نيروي هوايي رسيد. در سال 1338 درجه سرگردي گرفت و معاون اداره چهارم ستاد بزرگ شد. سپس رياست اداره پنجم را عهده‌دار شد.4
خسرواني داراي مشاغل مهمي از جمله: رئيس رکن يکم و چهارم ستاد نيروي هوايي، فرمانده آموزشگاه فني، فرمانده تيپ فني، فرمانده تيپ تعليمات، معاون نيروي هوايي، معاون اداره چهارم و در نهايت رئيس اداره دادرسي بوده است.5
وي همچنين به دريافت نشانهاي مختلف نيز نائل آمد که مي‌توان از نشان تاج، افتخار، رستاخيز، لياقت، خدمت و دانش و صنعت نام برد.6
خسرواني در سال 1340 به رياست اداره دادرسي ارتش به جاي سپهبد حسين آزموده انتخاب شد.7 خسرواني در رأس دادرسي دهها تن از جواناني را که بر عليه رژيم به مخالفت برخاسته بودند به جوخه اعدام روانه ساخت و يا به زندانهاي دراز مدت محکوم کرد.8 وي در زمان تصدي اين پست به سپهبد نصيري که در اين زمان رئيس شهرباني وقت بود دچار مشکل شد و شاه که مي‌بايستي بين اين دو، يکي را انتخاب کند سرانجام نصيري را انتخاب کرد و به ناچار سپهبد خسرواني از سمت خود معزول و بازنشسته گرديد.9
واقعه 15 خرداد 1342 که يکي از وقايع مهم تاريخ ما به شمار مي‌آيد حوادثي را رقم زد که در حافظۀ تاريخي ملت ما هميشه بيدار است.
در اين بين اشخاصي نيز به عنوان محرک و زمينه ساز اين تحول بزرگ در جامعه بودند که يادشان هميشه تداعي کنندۀ آن مقطع از تاريخ کشورمان است. از آن جمله مي‌توان از مرحوم طيّب حاج رضايي نام برد. وي که يکي از ميدا‌ن‌داران بزرگ تهران به شمار مي‌رفت، از سوي رژيم به عنوان يکي از محرکين اصلي تحت تعقيب قرار گرفت به طوري که فرمانداري نظامي تهران و حومه که در آن زمان تحت رياست سپهبد نصيري بود طي گزارش ويژه به شاه اعلام نمود که شخص طيّب مسئول اصلي اين اقدامات است.10 لذا در 15 تير ماه 42 وي دستگير و زنداني شد و در 26 مرداد 42 به موجب حکم دادگاه نظامي ويژه رسيدگي به کار رابطين وقايع 15 خرداد، وي به اعدام محکوم شد.11 و در اين زمان بود که سپهبد خسرواني در رأس ادارۀ دادرسي حکم اعدام را امضا نموده و بر آن صحه گذاشت و بالاخره حکم در 11 آبان 42 در ميدان حشمتيه به اجرا در آمد. 12
از بعد از بازنشستگي خسرواني اطلاع چنداني در دست نيست، همين قدر که وي پس از پيروزي انقلاب اسلامي به خارج از کشور گريخت و سرانجام در پاريس درگذشت. 13
________________________________________________
1. باقر عاقلي،شرح حال رجال سياسي و نظامي ايران، تهران، گفتار، 1380، ج1، ص616.
2. کيهان سال، ج 1، ص 924.
3. سرهنگ غلامرضا مصور رحماني، کهنه سرباز، تهران، رسا، 1366، ص 154.
4. شرح حال رجال سياسي و نظامي ايران، ج1، ص 616.
5. کيهان سال، ج1، ص 924.
6. همان.
7. شرح حال رجال سياسي و نظامي معاصر ايران، ج1، ص 616.
8. کهنه سرباز، ص 155.
9. شرح حال رجال سياسي و نظامي ايران، ج1، ص 616.
10. آزاد مرد شهيد طيب حاج رضايي، مرکز بررسي اسناد تاريخي وزارت اطلاعات،تهران، 1378، ص 8.
11. باقر عاقلي، روز شمار تاريخ معاصر ايران، تهران، گفتار، 1374، ج2، ص159ـ 160.
12. آزاد مرد، ص 163.
13. گفت و گو با دکتر باقر عاقلي.