حاج محمدحسن امین الضرب

  

اکبر مشعوف

 

برجسته ترين بازرگان قرن نوزده ايران و اولين سرمايه گذار صنعتي در ايران حاج محمدحسن اصفهاني معروف به کمپاني و ملقب به امين دارالضرب __ مخففاً امين الضرب __ حوالي ۱۲۵۱ه . ق (مطابق ۱۲۱۴ شمسي و ۱۸۳۵م) در شهر اصفهان به دنيا آمد. پدرش آقا محمدحسين و مادرش بي بي ماه خانم در اصل از مردم خوي بود. ¹ محمدحسن خواندن و نوشتن فارسي و خوشنويسي قرآن را در مکتب خانه آموخت. ² او پس از فوت پدر براي کسب و کار به تهران آمد و مشغول تجارت شد. سرنوشت محمدحسن هنگامي دگرگون شد که با بازرگاني به نام پنايوتّي (panayotti) که نماينده يک شرکت يوناني در تهران بود مشغول به کار شد. بر اساس برخي اسناد محمدحسن فوت و فن بازرگاني داخلي و خارجي را از پانايوتّي آموخت. ³ چون درستکار و مردمدار بود، در اندک زماني اعتماد همگان را جلب کرد و کارش رونق يافت. کم کم قبول برات بزرگان و رجال او را به شهرت رساند و با درباريان و شخص شاه ارتباط پيدا کرد. ⁴ حاج محمدحسن با کمک علي اصغر خان امين السلطان کارهاي دولتي را نيز به فعاليتهاي اقتصادي و تجاري خود افزود . کار ادارة ضرابخانه و حقوق انحصاري آن و در نتيجه لقب " امين الضرب " به او داده شد. در مورد نحوه کار او در ضرابخانه بحث بسيار است که در اين نوشته نمي گنجد. ⁵

 

از خدمات و تأسيساتي که امين الضرب به وجود آورد مي توان به اين موارد اشاره کرد: 1. ايجاد خط راه آهن بين محمودآباد و آمل ۱۳08ق  2. احداث کارخانه برق  3. احداث کارخانه بلورسازي ۱۳۰۵ق  4. تأسيس کارخانه چيني سازي در تهران  5. ايجاد کارخانه ابريشم تابي و ابريشم بافي  6. بناي کاروانسراي حسن آباد ميان راه تهران – قم  7. ساخت راه افجه به تهران  8. پيشنهاد تأسيس بانک در ۱۲۹۶ق  9. اقدام مهم ديگر او پيشنهاد احداث اولين کارخانه ذوب آهن ايران در ۱۳۰۴ق بود که امتياز آن را از شاه گرفت، اما موفق به اجراي آن نشد نام برد.

 

امين الضرب بجز زمينه هاي اقتصادي و تجاري در امور عمومي و عام المنفعه نيز دخيل و فعال بود. به طور مثال چون گروهي از رجال دانشور عصر مظفري " انجمن معارف " را براي توسعه مدارس و گسترش فرهنگ جديد تشکيل دادند عضويت آن را پذيرفت. خدمت ديگر او که نيکنامي برايش به ارمغان آورد، خريد مقادير بسيار گندم در قحطي سال ۱۲۸۸ق از مازندران و حمل آن به تهران بود که موجب نجات مردم از مرگ حتمي شد. ⁶دولتمردان عصر ناصري براي افزايش درآمد خود به اعطاي امتيازاتي به کشورهاي بزرگي که در ايران به رقابت تجاري و سياسي با يکديگر مشغول بودند دست زدند که مضر به منافع کشور بود و امکان سوء استفاده اين کشورها را از وضع موجود بيشتر مي کرد، اما به سبب مخالفت و اعتراض عمومي و فتواي ميرزاي شيرازي، دو امتياز تجاري که به انگلستان داده شده بود، يعني امتياز بهره برداري از معادن به رويتر و امتياز انحصاري خريد و فروش تنباکو به ماژور تالبوت لغو گرديد. گرچه در مرحلة نهايي تحريم استعمال تنباکو از سوي علما باعث لغو قرارداد شد، اما نقش تجار، از آن جمله امين الضرب را نيز در اين جريان نمي توان اندک دانست. به عنوان يکي از تجار متنفذ کشور که با شاه و امين السلطان نيز روابطي نزديک داشت، امين الضرب رابط ميان جامعة بازرگانان از سويي و دربار و دولت از سوي ديگر، بود. سيدجمال الدين اسدآبادي در دو سفر خود به ايران در خانه امين الضرب اقامت گزيد و او را شيفته و مريد خويش کرد. امين الضرب از کمک مالي به سيدجمال هنگام اقامت او در روسيه، و حتي پس از آنکه به خواري از ايران رانده شد، کوتاهي نکرد. دوستي او با سيدجمال الدين و حمايتش از او ناشي از اين باور بود که اسدآبادي مردي به راستي روحاني و مرشدي مذهبي است که هدفي جز پيشبرد اسلام ندارد. هر دو در اعتقاد به ضرورت اصلاحات در جوامع اسلامي به ويژه در ايران همرأي بودند. در ديد امين الضرب سيد جمال الدين اسدآبادي رهبر مؤثري براي انجام اين گونه اصلاحات در جهان اسلام بود. از مظاهر اعتقادات عميق مذهبي امين الضرب و اشتياقش به افزايش سطح آموزش عمومي اقدام او به تکثير بحارالانوار در 22 جلد به هزينه شخصي و توزيع رايگان آن بود. وي به احداث بناها و نهادهاي عام المنفعه و ساختن حجره براي طلاب در اماکن مذهبي نيز علاقه اي مخصوص داشت. ⁷ سرانجام امين الضرب در 8 شعبان ۱۳۱۶ق (مطابق اول دي ماه ۱۲۷۷ و دسامبر ۱۸۹۸م) درگذشت ⁸ و جنازه اش را به نجف برده و در جنب گلدسته ايوان حضرت اميرالمؤمنين علي (ع) به خاک سپرده شد. ⁹

 

 

__________________________________________

 

1. اصغر مهدوي و ايرج افشار، يزد در اسناد امين الضرب، سالهاي 1288 -1330 قمري، تهران: فرهنگ ايران زمين، 1380، ص 15؛ شيرين مهدوي، زندگينامه حاج محمدحسن کمپاني امين دارالضرب، ترجمه منصوره اتحاديه؛ فرحناز اميرخاني حسينک لو (تهران: نشرتاريخ ايران، 1379 ) ص 47 .

2. شيرين مهدوي، ص 55 .

3. نادر مطلبي کاشاني، حديث عشق 6 : دکتر اصغر مهدوي از او و با او (تهران: کتاخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شوراي اسلامي، مرکز نشر ميراث مکتوب ، 1383) ص 330 .

4. محمدکاظم موسوي بجنوردي، ويرايشگر، دائره المعارف بزرگ اسلامي، ج. 10 (تهران: مرکز دايره المعارف بزرگ اسلامي ، 1367- ) ص 93 .

5. نادر مطلبي کاشاني، ص 347، 335-336 .

6. محمدکاظم موسوي بجنوردي، ص 294 .

7. نادر مطلبي کاشاني، ص 347، 344 - 345  .

8. يزد در اسناد امين الضرب، ص 15 .

9. مهدي بامداد، شرح حال رجال ايران در قرن 12 و 13 و 14 هجري، ج. 3 (تهران :زوار، 1347 – 1351) ص 362 .