تحريم تنباكو

رزيتا ميري 

      ناصرالدين شاه چهارمين پادشاه سلسله قاجار نزديك نيم قرن از تاريخ 14 شوال 1264ق تا 17 ذي‌القعده 1313ق در ايران سلطنت كرد، وي علاقه بسياري به شكار، گردش و سير وسياحت به نقاط مختلف كشور داشت، چندين سفر كوتاه و بلند به داخل و خارج كشور نمود. جمعاً سه بار به اروپا سفر كرد و در هر بار امتيازات بي‌شماري به بيگانگان مي‌داد، خصوصاً در سفر سوم خويش امتياز توتون و تنباكو و همچنين بانك شاهي را به دولت انگلستان داد. سفر سوم ناصرالدين شاه به اروپا در سال 1306ق بنابه دعوت رئيس‌جمهور فرانسه و به بهانه ديدن نمايشگاه بين‌المللي پاريس انجام شد. شاه به اتفاق ميرزا علي‌اصغرخان امين‌السلطان صدراعظم و همراهان قبل از ورود به فرانسه رهسپار لندن شد و در آنجا مورد استقبال مقامات انگليسي قرار گرفت و در ميهمانيهاي رسمي كه به افتخار ورودش برگزار مي‌شد شركت مي‌كرد، در يكي از اين ميهانيها كه در شهر برايتون برگزار شد ناصرالدين شاه با يكي از دوستان لرد ساليسبوري نخست‌وزير انگليس به نام ” جرالد تالبوت“ آشنا شد.

     تالبوت اطلاعاتي در زمينه توتون و تنباكوي ايران از اعتمادالسلطنه كسب نمود و با همكاري امين‌السلطان موافقت شاه را نسبت به كسب امتياز توتون و تنباكو و صدور دخانيات ايران جلب كرد. از طرفي ملكه ويكتوريا براي جلب نظر همراهان شاه ازجمله امين‌السلطان و اعتمادالسلطنه به هر كدام نشانها و هدايايي اهدا كرد و مقدمات كار جهت اخذ امتيازات اقتصادي آماده گرديد. پس از بازگشت ناصرالدين شاه و همراهان به ايران، تالبوت جهت تأسيس شركت (كمپاني رژي) براي انحصار امتياز توتون و تنباكو به تهران آمد.

     امين‌السلطان صدراعظم به شاه اظهار داشت كه بابت امضاي قرارداد بيست و پنج هزار ليره پاداش خواهد گرفت و نيز هر سال پانزده هزار ليره هم عايدش خواهد شد، در اين زمينه امين‌السلطان و كامران ميرزا نايب‌السلطنه رشوه‌هاي كلاني دريافت نمودند.

      بنابر اين در 28 رجب سال 1308هـ . ق. امتياز توتون و تنباكوي ايران به مدت 50 سال در اختيار تالبوت و شركاي او قرار گرفت. برطبق اين قرارداد: ” اجازه‌نامچه‌اي براي فروش و معامله و غيره توتون و تنباكو و سيگار ... حق خالص صاحبان اين امتياز است و احدي جز صاحبان اين امتيازنامه حق صدور اجازه‌نامه‌جات مزبور را ندارند.“

     در آن زمان معيشت بسياري از مردم از طريق فروش توتون و تنباكو تأمين مي‌شد و زارع و تاجر هيچ نوع اختياري در توليد و فروش اين محصول نداشتند. بنابر اين رفته رفته موج اعتراضات در نقاط مختلف ايران خصوصاً شهرهاي تهران، اصفهان، شيراز، تبريز... آغاز شد.

و برخي از تجار از فروش محصول خود به شركت رژي خودداري كردند. در فارس كه گفته مي‌شود مرغوبترين تنباكوي ايران را داشت بعضي از تجار محصول خود را براي اينكه به دست بيگانه ندهند به آتش كشيدند. پس از اوج گرفتن مخالفت و درگيري، اقشار مختلف مردم به علماي ديني در شهرهاي مختلف رجوع كرده و كسب تكليف نمودند؛ به طور مثال در اصفهان به آيت‌الله نجفي اصفهاني، در شيراز به سيدعلي‌اكبر فال اسيري، در تهران به شيخ فضل‌الله نوري و ميرزاحسن آشتياني، در تبريز به ميرزا جواد مجتهد تبريزي متوسل شدند.

     ميرزا حسن آشتياني با آيت‌الله محمدحسن شيرازي مكاتبه و كسب تكليف نمود، آيت‌الله شيرازي ابتدا نامه‌اي به ناصرالدين شاه ارسال نمود و به شاه در مورد عدم سپردن سرمايه مملكت به دست بيگانه هشدار داد، ولي شاه به هشدارهاي وي ترتيب اثر نداد.

      آيت‌الله شيرازي حكم به تحريم استعمال تنباكو را بدين شرح اعلام نمود:

”بسم‌الله الرحمن الرحيم اليوم استعمال تنباكو و توتون بِايِِ نحوه كان در حكم محاربه با امام زمان عجل الله تعالي فرجه است.“

     با توجه به اعتقادات ديني و مذهبي مردم، همه اقشار مختلف از حكم نامبرده استقبال نمودند، حتي درباريان خصوصاً زنان حرمسراي ناصرالدين شاه اين حكم را لازم‌الاجرا دانستند.

     در نتيجه شاه به رفع انحصار داخله پرداخت ولي مردم دست از مبارزات خود برنداشتند، تا اينكه شاه وادار به لغو قرارداد شد. اين خود پيروزي بزرگي براي مردم به پشتوانه روحانيت بود، و ناصرالدين شاه به اهميت جايگاه روحانيت در بين مردم پي برد و از آن پس مردم جرئت دخالت در تعيين سرنوشت خويش را پيدا نمودند. اين حركت زمينه‌ساز حركتهاي بعدي به ويژه مشروطيت بود.

منابع و مأخذ:

1. آباديان، حسين. انديشه ديني و جنبش ضد رژي در ايران. تهران، مؤسسه مطالعات تاريخ معاصر ايران، 1376.

2. تيموري، ابراهيم. عصر بي خبري يا تاريخ امتيازات در ايران. تهران، اقبال، 1332.

3. تيموري، ابراهيم. قرارداد 1980 رژي تحريم تنباكو اولين مقاومت منفي در ايران. تهران، كتابهاي جيبي، 1361.