ميرزا علي‌اصغرخان امين‌السلطان

رزيتا ميري

     ميرزا علي‌اصغرخان امين‌السلطان از مشاهير و وزراي عهد قاجاريه در سال 1275ق در تهران متولد شد. پدرش ميرزا ابراهيم آقا امين‌السلطان از رجال دوره ناصري مقام وزارت داخله و دربار را به عهده داشت. وي تحصيلات خود را در زمينه‌هاي ادبيات فارسي و علوم مختلف نزد معلمين خصوصي فراگرفت و در نظم و نثر صاحب نظر گرديد. در سال 1288ق در زمان حيات پدرش، ملقب به ” صاحب جمع“ بود و سپس ملقب به ” امين‌الملك“ شد و پس از فوت پدر، مشاغل و مناصب او را عهده‌دار گرديد. در سال 1300ق با سمت وزيراعظم كارهاي وزارت دربار و داخله به او محول شد و از آن پس ملقب به ”امين‌السلطان“ شد. امين‌السلطان جوان هنگام صدارت ميرزا يوسف مستوفي‌الممالك كارهاي صدارت را نيز در دست داشت و پس از فوت نامبرده، امين‌السلطان صدراعظم ناصرالدين شاه شد و تمام امور سياسي و اداره كشور را در دست گرفت. در سال 1306ق امين‌السلطان مقدمات سفر سوم ناصرالدين شاه به اروپا را فراهم ساخت و وي را همراهي كرد و در اين سفر بود كه امين‌السلطان در اعطاي ” امتياز انحصار توتون و تنباكوي ايران“ به ماژور تالبوت نقش مهمي را ايفا كرد، هر چند اجراي اين امتياز با مخالفت علما و مردم روبه رو گرديد و ملغي شد. امين‌السلطان در مدت وزيراعظميش در دوره ناصري غير از امتياز انحصار دخانيات ايران، امتيازات متعددي به بيگانگان داد از جمله: ” قرارداد لاتاري“، ” امتياز كشتيراني در رود كارون“، ” تأسيس بانك شاهي“ و ” استخراج معادن“ را به انگليس داد كه تفصيل اين امتيازات در اين مجمل نمي‌گنجد.

      امين‌السلطان تا سال 1313ق كه واقعه قتل ناصرالدين شاه در حرم شاهزاده عبدالعظيم اتفاق افتاد، صدراعظم ناصرالدين شاه بود، نامبرده مرگ شاه را با ترفند خاصي تا جلوس مظفرالدين ميرزا وليعهد به تخت سلطنت مخفي نگاه داشت. در دوره مظفرالدين شاه تا سال 1314ق در مقام صدارت باقي ماند. ولي بر اثر دسايس درباريان و اطرافيان شاه معزول و به قم تبعيد شد و به جاي او امين‌الدوله صدراعظم گرديد. در سال 1317ق با توجه به مشكلات اقتصادي ايران مظفرالدين شاه عزم سفر به اروپا نمود. چون امين‌الدوله مقدمات سفرش را مهيا نكرد او را از صدارت عزل و تبعيد كرد و امين‌السلطان را از قم به تهران فراخواند و او با عنوان ”اتابك اعظم“ صدراعظم ايران شد و تا آخر سال 1321ق در اين سمت باقي ماند. اتابك اعظم به منظور تأمين خواسته شاه جهت سفر به اروپا دست به دامن بانك استقراضي روس شد و از بانك مزبور مبلغ 5/22 ميليون منات طلا با بهره 5% تقاضاي وام نمود. ضمانت پرداخت اين وام منوط به ”عوايد گمركي ايران به استثناي گمركات فارس و بنادر جنوب “ بود. با واگذاري اين وام عملاً شريان اقتصادي كشور تحت كنترل روس قرار گرفت و موجب اعتراض بازرگانان ايراني قرار گرفت و بعدها اين امر يكي از زمينه‌هاي انقلاب مشروطه را فراهم ساخت.

     هنوز مدت زيادي نگذشته بود كه در سال 1320ق شاه بار ديگر به بهانه بيماري خويش سفر خود را به اروپا آغاز نمود. اين بار هم اتابك اعظم براي تأمين هزينه سفر شاه از بانك استقراضي روس مبلغ ده ميليون منات طلا وام گرفت و ”امتياز راه‌آهن جلفا به قزوين“ را به روس واگذار كرد. مظفرالدين شاه پس از بازگشت از سفر دوم با حركتهايي بر ضد اتابك رو به رو شد، و عواملي چون افلاس مالي كشور، عدم پرداخت حقوق كاركنان دولت، وامخواهي از بانك استقراضي روس و اعطاي امتيازات گوناگون به بيگانگان باعث شد اتابك اعظم از مسند قدرت بركنار شود و به جاي او عين‌الدوله به صدارت منصوب شد. در اين برهه از زمان اتابك اعظم به بهانه سفر حج از كشور خارج شد و به سفر دور دنيا پرداخت و پس از ديدار از كشورهاي مختلف جهت اداي مراسم حج عازم عربستان شد و دوباره به اروپا بازگشت و تا سال 1325ق در اروپا زيست. تا اينكه پس از مرگ مظفرالدين شاه فرزندش محمدعلي ميرزا قاجار به تخت سلطنت جلوس نمود. با اصرار محمدعلي شاه، اتابك اعظم به ايران فراخوانده شد و به مقام نخست‌وزيري منصوب گرديد. حدود چهار ماه نخست‌وزير و وزير كشور بود تا در روز 21 رجب 1325ق در حالي كه با سيد عبدالله بهبهاني از مجلس خارج مي‌شد در صحن بهارستان با ضرب گلوله عباس آقا صراف تبريزي به قتل رسيد و ضارب هم پس از دستگيري اقدام به خودكشي كرد. جنازه اتابك به قم حمل و در مقبره اختصاصي خويش به خاك سپرده شد.

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ   

منابع و مأخذ:

1. بامداد، مهدي. شرح حال رجال ايران. تهران، كتابفروشي زوار، 1347. ج 2.

2. عاقلي، باقر. شرح حال رجال سياسي و نظامي معاصر ايران. تهران، نشر گفتار، 1380. ج 1.

3. صفايي، ابراهيم. رهبران مشروطه : اتابك. [بي جا، بي نا، 1345].

4. اعتمادالسلطنه، محمدحسن بن علي. صدرالتواريخ. تهران، وحيد، 1349.