» برگي از عبرت‌نامه تاريخ

مظفر شاهدي

تاج‌الملوک آيرملو نخستين همسر رضاشاه پهلوي و مادر محمدرضا شاه پهلوي در زمره قدرتمند‌ترين و پر آوازه‌ترين زنان دوره سلطنت پهلوي به شمار مي‌رود. او ضمن اينکه نفوذ قابل توجهي بر رضاشاه داشت، در تمام سالهاي سلطنت فرزندش محمدرضاشاه (25 شهريور1320ـ22 بهمن 1357) هم در دربار پهلوي از شأن و جايگاه کم نظيري برخوردار بود. تاج‌الملوک فرزند تيمور (پدر) و شعله (مادر) در 6 ارديبهشت 1276 متولد شده و در سوم فروردين 1294 با رضاخان ميرپنج ازدواج کرده بود. تاج‌الملوک آنقدر زنده ماند تا ظهور و سقوط سلسله پهلوي را نظاره‌گر باشد، سرانجام در اوايل فروردين 1358/ اواخر مارس 1979 در بيمارستان مرکزي نيويورک در گذشت.

آنچه در اين ميان جالب توجه و در عين حال سخت رقت‌انگيز و عبرت‌آموز مي‌نمايد برخورد خاندان به خارج گريخته پهلوي با موضوع کفن و دفن و خاکسپاري پيکر تاج‌الملوک است. در اين باره نوشته‌‌هاي مشترک مليحه خسروداد، تورج انصاري، محمودعلي باتمانقليچ را مرور مي‌کنيم که در آستانه مرگ تاج‌الملوک مشغول مصاحبه و تنظيم خاطرات ايشان بودند و واقعه درگذشت تاج‌الملوک باعث ناتمام ماندن پروژه مذکور شده بود:

              آخرين جلسه ديدار و گفتگوي ما با ملکه پهلوي ــ همسر اول رضاشاه ــ خانم تاج‌الملوک در 20 مارس 1979 در نيويورک بود. در حالي که قرار بود مجدداَ در پايان همان ماه با ايشان ملاقات کرده و گفتگوهاي خود را پي بگيريم مطلع شديم که ايشان در بيمارستان مرکزي نيويورک دار فاني را وداع گفته است.

              با درگذشت ملکه پهلوي در نظر داشتيم به جهت رعايت احترام خانواده سلطنتي سابق ايران، و به ويژه شاهدخت اشرف اين نوارها را در اختيارشان گذاشته و براي انتشار آنها به صورت کتاب کسب اجازه نمائيم. اما رويداد تأسف‌باري ما را از اين تصميم منصرف و وادار کرد تا متن نوارها را بروي کاغذ پياده کرده و به منظور اداي دين به يک زن رنج کشيده (!) منتشر و به آگاهي ايرانيان در همه نقاط جهان برسانيم.

              ماجرا از اين قرار بود که پس از درگذشت ملکه مقتدر پهلوي ـ همسر رضاشاه و مادر محمدرضاشاه، زني که مقتدرترين نخست‌وزيران ايران همچون قوام‌السلطنه به دستان او بوسه مي‌زدند و بسياري از سياستمداران و رجال طراز اول و امراي ارتش کشور با اشاره او مي‌آمدند و مي‌رفتند جنازه او در بيمارستان مرکزي نيويورک تک و تنها و در نهايت غريبي مرده و در روز مرگ هيچ کس بالاي سر او نبود هفته‌ها روي زمين ماند و کسي براي دفن او اقدامي نکرد.

               پس از مرگ وي هيچيک از بازماندگانش حاضر به پرداخت مخارج بيمارستان و مخارج کفن و دفن او نشدند و جنازه ملکه قدرتمند ايران براي نزديک به دو ماه در سردخانه بيمارستان بلاتکليف باقي ماند!

               ما (تهيه‌کنندگان نوار مصاحبه‌هاي ملکه تاج‌الملوک) که براي مدت چند ماه جهت ضبط نوارهاي مصاحبه در اطراف او بوديم از اين برخورد غير انساني با ملکه تاج‌الملوک شگفت‌زده شديم. به ويژه آن که متوجه شديم حتي رضا پهلوي نوه ارشد بانو تاج‌الملوک که وارث ثروت عظيم چندين ميليارد دلاري پدرش مي‌باشد از پرداخت چند هزار دلار جهت انجام مراسم خاک‌سپاري مادربزرگش امتناع کرده است.

              هر يک از بازماندگان خانواده پهلوي پرداخت مخارج بيمارستان و کفن و دفن را به ديگري حواله کرد تا سرانجام فرح پهلوي مبلغ پنج هزار دلار از پاريس براي غلامرضا پهلوي فرستاد واز او خواست تا اين پنج هزار دلار را صرف مراسم دفن تاج‌الملوک کند. اما متاسفانه غلامرضا پهلوي که آلوده به مواد مخدر است و از نظر خست و پول‌پرستي شهره خاص و عام مي‌باشد پول اهدايي فرح را به جيب زد و صرف اعتياد خود نمود!

               سرانجام جنازه همسر قدرتمند رضاشاه و مادر محمدرضاشاه پهلوي با کمک شهرداري نيويورک و در ضمن خاکسپاري افراد معتاد، ولگرد، بي‌خانمان و جنازه‌هاي فاقد هويتي که هر روز و شب در گوشه و کنار بندر نيويورک کشف مي‌گردند بدون هيچگونه مراسمي در گور دسته‌جمعي و بي‌نام و نشان مخصوص اين افراد به خاک سپرده شد.

               ما (مصاحبه‌کنندگان با ملکه پهلوي) از اين امر دچار شگفتي و در عين حال تأسف عميق شديم و تصميم گرفتيم براي اداي دين به پيرزني که در نهايت صداقت بارها ما را به حضور پذيرفت و در عين بيماري و کهولت سن و ضعف مفرط قواي جسمي پاسخ‌هاي صبورانه‌اي به سؤالاتمان داد صحبتهاي او را بدون هرگونه دخل و تصرف و کوچکترين ويراستاري و اصلاح به چاپ برسانيم. در پايان وظيفه خود مي‌دانيم تا از آقايان صاحب ‌ديوان، صاحب‌اختيار و خانم فيروزه رستمي (نديمه مخصوص ملکه پهلوي) که امکان و اسباب انجام اين مصاحبه‌ها را فراهم آوردند سپاسگزاري نماييم.

              لندن

              18 آگوست 1980

              مليحه خسروداد ـ تورج انصاري ـ محمودعلي باتمانقليچ ¹

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. خاطرات بانو تاج‌الملوک آيرملو (پهلوي) همسر اول رضاشاه و مادر محمدرضا شاه پهلوي، چ 1، تهران، به‌آفرين، 1380، صص 483- 485 .