» گراند هتل

جلال فرهمند

با آنکه ناصرالدين‌شاه و مظفرالدين‌شاه با شش سفر متوالي به فرنگ با مزاياي آن سرزمينها آشنا شده بودند ولي آوردن آن مزايا به ايران حرکتي لاک‌پشتي داشت. دليل آن هم روشن است پول و فرهنگ. کالاي تفنني و دستي و خنزرپنزرهايي که هيچ ارزشي نداشت، براي چشم انتظاران درباري باارزش‌تر بود. چيزهايي مثل کارخانه‌هاي توليدي و مدارس مدرن و راه‌آهن و حتي وسايل راحتي چون هتلها هم سرمايه مي‌خواست هم فرهنگ و هم حوصله. که در سردمداران آن زمان نبود.

هر چند در ايران از قديم کاروانسراها و مهمانخانه‌هايي براي اقامت مسافران وجود داشت ولي اين اماکن با ضعيف شدن حکومتهاي ايران چنان تخريب شده بود که بيشتر به مزبله‌اي شبيه بود تا مکان آسايش. در سفرنامه‌هاي گوناگون فرنگيان و ايرانيان به فراوان مي‌خوانيم که اين امکنه محلي براي پرورش شپش و حشرات موذي و مرکزي براي انواع عفونتها بود. بدين لحاظ بسياري از مسافران آن روز ايران از جمله وسايل ضروريشان چادرهاي سفري بود. هر چند امروز هم با توجه به گراني بيش از حد اماکن رفاهي و سفري مردم مجدداً به اينگونه وسايل پناه برده‌اند و به اجداد طاهرينشان اقتدا کرده‌اند!

در حکومت احمدشاه اولين مهمانخانه‌ها و هتلها به سبک جديد در ايران افتتاح شد. به قول جعفر شهري تا نزديک به اواخر دوران قاجاريه نه آنکه شهرهاي ايران محلي به اين نام و نشان نداشت بلکه مرکز مملکت نيز فاقد آن بود و اگر محل سکونتي براي خارجيان بود يا سفارتخانه‌هاي آنها بود و يا چند خانۀ ارامنه در شمال شهر  که به صورت پانسيون قبول مهمان مي‌نمود و يا هيچ که بايد واردان آسيمه بشوند و چه بسا خارجيان که براي تجارت يا سير و سياحت به اين کشور وارد مي‌شدند گرفتار شيادان و دغلان و دزدان و آدمکشان گرديده مال و جانشان در معرض تلف واقع مي‌شد تا زماني که مهمانخانه‌اي توسط مهاجر قفقازي به نام باقراف به سبک اروپايي به اسم گراند هتل در خيابان لاله‌زار بنا و ساخته شد و تا حدي توانست رفع حاجت خارجيان را بکند. (تاريخ اجتماعي تهران در قرن سيزدهم، ج 4 ص 462)

همزمان با مهاجرت گسترده اروپاييان به ايران خصوصاً روسها که در پي انقلاب بلشويکي به ايران فرار کرده بودند فرهنگ جديد اروپايي و فرنگي از جمله هتلداري در ايران رايج شد. اندک‌اندک هتلهاي ديگري در ايران افتتاح شد که نام تعدادي از آنها به يادگار باقي مانده است: هتل فرمانفرما در اسلامبول، ميهمانخانه ‌اقتصاد، هتل گريگور، کوکب شهر، اورينتال، هتل طومانيانس و گراند هتل.

محل گراند هتل خيابان لاله‌زار طهران بود (يکي از مرغوب‌ترين و مشهورترين گردشگاههاي آن روز طهران) گراند هتل ضلع شمال ‌شرقي ميدان توپخانه واقع بود. درختان زيبا و باغهاي اطراف اين خيابان محل گردش مردم و خصوصاً فکليها و فرنگي‌‌مآبها و مردمان اهل عيش و نوش بود. پس کساني به اين خيابان مي‌رفتند که دستشان به دهنشان مي‌رسيد. گاهي که مردم عامي لقب «گران هتل» به جاي «گراند هتل» به اين مکان مي‌دادند پر بي‌راه هم نمي‌گفتند هر چند شايد بسياري لفظ گراند را نمي‌توانستند تلفظ کنند ولي اسم بامسمايي بود. هر کسي نمي‌توانست به تفريح در اين هتل بيايد مگر اينکه جيبي پر مايه داشته باشد و از پس قيمتهاي گران آن برآيد. اين هتل اولين مکان چند منظوره طهران بود. يعني علاوه بر آنکه 25 اتاق جهت اقامت داشت (که البته از نوع لوکس حساب مي‌شد) و داراي يک سالن نمايش بزرگ دو منظوره يعني سينما و تأتر بود که ظرفيت ششصد نفر را داشت. علاوه بر آن رستوراني داشت که کاملاً به سبک اروپاييها سرويس مي‌داد. پذيرايي در آن به شکل کاملاً واقعي در سريال هزاردستان مرحوم حاتمي به خوبي نمايش داده شده است. هر چند که ظاهراً ترکيب اصلي گراند هتل با گراند هتلي که در سريال به نمايش در مي‌آمد کاملاً فرق داشت يعني گراند هتل علي حاتمي تومني هف صنّار زيباتر مي‌نمود!

بيشتر بحث ما در اين باره مربوط به سالن نمايش اين هتل است. تهراني که تا آن روز تنها نمايشهاي تعزيه‌هاي سنتي و مذهبي ديده بود و پُرپُر آن نمايشهاي کمدي روحوضي بود وارد مرحله‌اي جديد از تئاترهاي جدي شد. زماني که تعدادي از لوطيان و مسخرگان چون شيخ شيپور و شيخ کرنا و کريم‌ شيره‌اي فقط براي شاهان و معدودي ديگر نمايش مي‌دادند گذشته بود. بسياري از نمايشهاي سبُک و مردمي در بين کوچه و بازار رواج يافته بود. مشروطه در اين امر نقش مهمي ايفا کرد. اين نمايشها جا و مکاني مي‌خواست که مسلماً در اماکن مقدسي چون تکيه‌ها قابل اجرا نبود. اين سالنها در اماکن جديد محل مناسبي به نظر مي‌رسيد. شايد سالن تئاتر اين هتل زمينه‌ساز فضاي فرهنگي بعدي خيابان لاله‌زار شد که ميعادگاه مردم کوچه و بازار و عامي تهران گرديد.

البته بايد توجه داشت که حضور فراوان خارجيان در تغيير ذائقه ايرانيان در ديدن تئاتر و بعدها فيلم بي‌تاثير نبود. با توجه به اينکه در شرع و دين حضور زنان در نمايشها امکان‌پذير نبود ورود سيل مهاجران روسي به ايران زمينه حضور اين نسوان فرنگي را در اينگونه نمايشها آسان کرد. ميدان بي‌رقيب بود و مردم فرنگي‌مآب و متجدد و بي قيد، طالب چيزي بودند که تا آن روزها نديده بودند. هر چند بسياري از علما و بازاريان با اينگونه نمايشها و فيلمها که در اين سالنها نمايش داده مي‌شد مخالفتهاي علني بسياري مي‌کردند ولي توجه حکومتداران به اين شکايتها بستگي به شرايط اجتماعي و قوت و ضعف خودشان داشت. گاه شخصي چون رضاخان که پاي در قدرت گذاشته بود براي تثبيت نخست‌وزيريش دستور تعطيل اينگونه اماکن را مي‌داد که ظاهراً جنبه تحبيب قلوب و آينده‌نگري داشت و گاه برخي ديگر از اين نخست‌وزيران هيچگونه توجهي نمي‌کردند.

تأسيس گراند هتل و سالن نمايش آن که گاه به شرکتهاي خارجي نمايش فيلم همچون پاته فرانسه اجاره داده مي‌شد فرهنگ مردم را تغيير مي‌داد و وارد جهاني جديد مي‌کرد.

همانطور که گفته شد اندک‌اندک خيابان لاله‌زار، از لاله‌زار بودن و فضاي سبز  و باغهاي کهنسال جدا شد و سرتاسر خيابان تبديل به تفريحگاه مردمان متجدد گرديد. خياباني که از نظر مؤمنان محل فسق‌ و فجور بود و گاه مؤمنان براي جا به جايي حتي براي اينکه در مظان اتهام قرار نگيرند از آن منطقه تهران عبور نمي‌کردند. البته اين دگرديسي تا امروز هم ادامه دارد. پس از انقلاب سينماها و تئاترهاي اين خيابان تعطيل شد و جاي آنها را مراکز تجاري و بازرگاني گرفت. و البته اندک سينماهاي فرسوده که همين روزها بوي الرحمانشان بلند مي‌شود ديده مي‌شوند که اميدي به نجاتشان نيست.

از گراند هتل هم اثري نمانده مگر مخروبه‌اي چند طبقه که تبديل به مرکز تجاري و تريکوبافي و غيره شده است. مکاني که مي‌توانست با بازسازي به موزه‌اي درباره صنعت هتلداري يا حتي سينما بدل گردد. در اين شماره بهارستان به اسنادي از فعاليتهاي فرهنگي اين هتل پرداخته‌ايم که جنبه‌هاي گوناگوني را در بر‌مي‌گيرد. از تشکيل مراسم در آن تا تعطيلي و تقاضاي افتتاح مجدد. اسناد را با هم مي‌خوانيم:

[1]

هئيت اتحاديه تجار

طهران                                        به تاريخ هشتم شهر ذي‌حجه‌الحرام 1338

نمره: 196                                   مطابق 8 برج سنبله پيچي‌ئيل 1298

حضور محترم بندگان حضرت اشرف اعظم آقاي رئيس‌الوزراء مدظله

در اين موقع که عموم مسلمين از فاجعه مؤلمه مرحوم آيت‌الله شيرازي نورالله مضجعه الشريف متأثر و مشغول عزاداري مي‌باشند نمايشگاه گراند هتل و ناصريه مشغول نشر اعلانات و دعوت عامه براي نمايشهاي منافي آداب و اخلاق عمومي و اسلامي است و ممکن است عمليات آنها باعث انزجار عمومي شود و اين مسئله در بازار بين تجار و اصناف و کليه مسلمين تأثيرات سوئي نموده است. علي‌هذا اميدواريم به فوريت طريقي را مقتضي بدانند در حصول رضاي عامه امر مبارک شرف صدور يابد.

                                                  الامر الاشرف العالي مطاع، امين‌الضرب حسين

[76679 ـ ن] (براي مشاهده سند کليک کنيد)

[2]

[59787 ـ ن] (براي مشاهده سند کليک کنيد)

[3]

[59789 ـ ن] (براي مشاهده سند کليک کنيد)

[4]

وزارت داخله

اداره نظميه طهران                                                به تاريخ: اول برج سرطان 1303

دائره: کابينه                                                        نمره: 2483

مقام منيع بندگان حضرت اشرف اعظم رياست وزراء عظام وزيرجنگ و فرمانده کل قوا دامت عظمته

با نهايت احترام به عرض مطاع مبارک مي‌رساند بر اثر جلوگيري از اشاعه منهيات و منکرات شرعيه سالون گراندهتل توقيف گرديد. اينک پسر مرحوم باقراف صاحب ملک گراند هتل شرحي به اين اداره نوشته که سواد آن را لفاً تقديم داشته تا از عرض لحاظ مبارک بگذرد و به هر ترتيب که از آن مقام مقدس امر صادر مي‌شود اطاعت نموده به موقع اجرا بگذارد و به طوري که در مراسلۀ خود اظهار داشته سالن مزبور در اجارۀ نماينده سينما پاته فرانسه است و تقاضاي افتتاح درب آن و حضور يک نفر نماينده از طرف اين اداره براي خسارت واردۀ اين چند شب را نموده است.

رئيس کل تشکيلات نظميه

[42644ـ ن] (براي مشاهده سند کليک کنيد)

[5]

وزارت داخله

اداره نظميه طهران

سواد: مراسله گراند هتل مورخه نهم برج جوزا

مورخه: اول برج سرطان [1303]

مقام محترم رياست جليله تشکيلات نظميه دامت عظمته

محترماً معروض مي‌دارد، سه يوم قبل از طرف آن رياست محترم درب سالون گراند هتل را مهروموم [کردند] در صورتي که علت مفهوم نگرديده است بدينوسيله خاطر محترم را مستحضر دارد محل به هيچ‌وجه مسئول و مؤاخذ نيست چه که کليه نمايشات پس از تحصيل اجازۀ ادارۀ جليله نظميه و امعان نظر اداره جليله معارف به معرض نمايش گذارده خواهد شد و براي جلوگيري از اين قبيل پيشامدها دفتر گراند هتل قرارداد چاپي تهيه نموده در آن ورقه قيد گرديده که کليه نمايشات بايستي به تصويب اداره جليله معارف و اجازه اداره جليله نظميه باشد. براي استحضار خاطر مبارک يک ورقه از قرارداد را لفاً تقديم مي‌دارد که صديق عرايض معلوم گردد. ديگر اينکه چون اين سالن در اجارۀ نماينده سينما پاته فرانسه است در اين چند شب ادعاي خسارت نموده ولي چون اين امر از طرف قرين‌الشرف حضرت اشرف رياست وزراء دامت شوکته صادر شده است تا اندازه [اي] نماينده مذکور را ساکت نموده‌ام. اينک مستدعي است از آن مقام محترم امر و مقرر فرمايند درب سالون را مفتوح نمايند که بيش از اين دچار خسارت واقع نشويم. در خاتمه مستدعي است امر فرماييد يک نفر نماينده جهت خسارت واردۀ اين چند شب به گراند هتل بفرستد تا صورتي برداشته به آن مقام ارسال دارند.

سواد مطابق اصل است

[42645ـ ن] (براي مشاهده سند کليک کنيد)

[6]

گراند هتل

طهران، لاله‌زارـ ايران

نمره تلفون 518

طهران 10 برج سرطان 1303

مقام منيع حضرت اشرف رياست وزراء عظام دامت عظمت و اقتداره

محترماً خاطر مبارک را مستحضر مي‌دارد، تقريباً مدت پانزده روز است که از طرف ادارۀ جليله نظميه درب سالون گراندهتل را مهروموم نموده در صورتي که علت معلوم نيست البته واضح و آشکار است که در هيچ يک از نقاط مملکت محل نمايشگاه مورد مؤاخذه نيست. اگر ايرادي وارد آيد يا اتفاقي رخ دهد مسئول، رئيس نمايش است نه سالون. در صورتي که قرارداد چاپي را که گراند هتل دارا مي‌باشد در آنجا قيد نموده که کليه نمايشات بايستي به تصويب ادارۀ معارف و اجازۀ ادارۀ جليله نظميه باشد با وصف اين بدون هيچ مقدمه درب سالون هتل را مسدود نموده‌اند به هر حال مستدعي است از آن يگانه حافظ و نگاهبان امر و مقرر فرماييد درب سالون را مفتوح و رفع خسارت گراند هتل را بفرمايند مورث يک دنيا تشکر و امتنان است. در خاتمه مزيد مدام عزت و قدرت و شوکت آن مقام محترم را از خداوند متعال سائل و آرزومندم.

مدير ميرجلال باقراف

[42646ـ ن] (براي مشاهده سند کليک کنيد)

[7]

[42647ـ ن] (براي مشاهده سند کليک کنيد)

[8]

وزارت داخله

ادارۀ تشکيلات نظميه                                   به تاريخ 2 برج اسد 1303

                                                             نمره    3689

دائره: کابينه

مقام منيع بندگان حضرت اشرف اعظم رياست وزراء عظام وزيرجنگ و فرمانده کل قوا دامت عظمته

با نهايت احترام در تعقيب معروضه نمره 2483 راجع به توقيف سالن گراندهتل به عرض مطاع مبارک مي‌رساند به طوري که پسر مرحوم باقراف اظهار مي‌دارد در اين خصوص روزي پانزده تومان خسارت به مشاراليه وارد آمده و تقاضاي خروج از توقيف سالن مزبور را مي‌نمايد. اينک مراتب را به آن مقام مقدس معروض داشت که هر نوع امر و مقرر فرمايند اطاعت نموده به موقع اجرا گذارده شود.

رئيس کل تشکيلات نظميه

[42642ن] (براي مشاهده سند کليک کنيد)

[9]

رياست وزراء

اداره نظميه طهران

جواب نمره   2482

از مستأجر سالون تياتر التزام بگيريد که نمايش را بدون تصديق نظميه و دائره انطباعات وزارت علّيه معارف تحويل نکنند و خارج از آنچه در پيسها درج شده چيزي اضافه نکنند و همچنين مثل نمايش ... تأتر به هيچ وجه اجازۀ نطق و کنفرانس و غيره ندهند که موجب مشکلاتي شود. و در هر موقع نيز بايد حضور نمايند نظميه را طلب کنند با اين شرايط ممکن است رفع توقيف نمايند. و تا آن اداره هم بنوبه خود بايد مراقبت کامل در نمايشات نموده و مخصوصاً به نماينده خود دستور بدهند که مواظب باشد چيزي مخالف ... رخ ندهد.

[امضاء]

[42643ن] (براي مشاهده سند کليک کنيد)

[10]

5 ميزان 1303

پيشگاه مقدس بندگان حضرت اشرف اعظم رياست وزراء عظام [رضاخان] وزير جنگ و فرمانده کل قواء مملکت محروسه ايران دامت عظمته

با کمال احترام معروض پيشگاه حضرت اشرف مي‌دارد، اين کمينه به اتفاق شوهر خود و از کثرت استيصال و پريشاني و نظر به اينکه در روسيه وسايل زندگاني سخت بود به ايران آمده. ورود به طهران مصادف با ايام محرم و صفر و تعزيه‌داري واقع شده و در اين مدت به سختي گذران و امرار معاش نموده اين اوقات در مقام دادن کنسرت بر آمده و مقداري بليط به مصرف فروش رسانيده از پيشگاه مقدس حضرت اشرف اعظم و يگانه سرپرست حامي ضعفاء استدعاي بذل مرحمت دارم که از توجه مخصوص حضرت اشرف لوازم زندگاني زمستان خود را تهيه نموده با فراغت بال به دعاگويي اشتغال ورزم.

لوس‌ کايا

 [در حاشيه:] فرمودند قدغن نيست مي‌تواند کنسرت بدهد. همينطور جواب بنويسيد.

[42638ن] (براي مشاهده سند کليک کنيد)

[11]

رياست وزراء

نمره عمومي       7260                               تاريخ ثبت 12 برج ميزان 1303

از کابينه

مادام لوس‌ کايا

عرضحال شما داير به تقاضاي اجازۀ نمايش (کنسرت) به شرف عرض بندگان اشرف آقاي رئيس‌الوزراء دامت عظمته رسيد. مقرر فرمودند جواباً به شما اطلاع بدهم که مانعي براي کنسرت شما نيست.

[امضاء]

[42637ن] (براي مشاهده سند کليک کنيد)

[12]

[42641ن] (براي مشاهده سند کليک کنيد)

[13]

[18-421-118ص] (براي مشاهده سند کليک کنيد)

]ا 4415ـ1ع ا[ ميهماني يارلومک مدير هواپيمايي يونکرس در گراند هتل با حضور مديران جرايد طهران	سه تصوير از بقاياي گراند هتل (ديد از محوطه داخلي)