» قلعه فلک‌الافلاک

جلال فرهمند

farahmand@www.iichs.org

قلعه را معمولاً حصار بلند، پناهگاهي که فراز کوه يا جاي بلند شناخته شده، دژ يا دز معنا کردند. آن گونه که از متون تاريخي استنباط مي­گردد دژ يا دز نام قديمي­ترين قلعه بوده است.

به طور کلي سابقه پيدايش قلعه در ايران به دورة کوچ‌نشيني ساکنان ايران بر مي­گردد. يعني به اولين روزهاي تاريخ سياسي ايران دورة ماد. دژ جايي است که بانيان آن در آنجا حس امنيت مي­کنند. خصوصاً در کشوري که مرکز گذر اقوام مختلف وحشي و نيمه وحشي است. پناهندگي درآن دژ امنيت و امان براي ساکنان آن ايجاد مي­کرد. به همين لحاظ و از ترس اين اقوام مهاجر در جاي جاي ايران نمونه­هاي بسياري از اين دژها و قلعه‌هاي قديمي ديده مي­شود. خصوصاً در مناطق کوهستاني که وسايل ساخت و مصالح اوليه فراواني براي ايجاد قلاع يافت مي­شده است. در جلگه­ها و دشتها که وسايل ساخت و ساز کمتري بود معمولاً حصارها و قلعه­ها از گل خام بنا مي­شد که به علت گذر زمان و فرسايش، بسياري از آنها نابوده شده­اند.

دژهاي کوهستاني غالباً بر بالاي کوههاي منفرد بنا شده­­اند و طرح و نقشه آنها بستگي به وضع طبيعي کوه دارد. آنها معمولاً در ارتفاعات صعب­العبور، بالاي پرتگاهها که مناطق نسبتاً مسطح محدودي است که در اطراف مماس با لبه عمودي پرتگاه و مواضع طبيعي است ساخته شده­اند.

قلعه فلک‌الافلاک خرم­آباد از نوع دژهاي کوهستاني است. واژه فلک­الافلاک در فرهنگهاي لغت به معناي فلک نهم که آن آسمان همه آسمانهاست، سپهر سپهران و در زبان شرع به معناي عرش آمده است. قلعه فلک‌الافلاک در طي ادوار گوناگون داراي اسامي متعددي بوده است. نام باستاني و پيش از تاريخ آن به علت شهر شاپور خواست به نام دژ شاپور خواست ناميده مي­شد. به دنبال ويران شدن شهر شاپور خواست و بناي شهر خرم­آباد در فاصله قرنهاي ششم و هفتم هجري به نام شهر جديد خرم‌آباد خوانده شده. منابع تاريخي اين دوره و دوره­هاي بعد تا اوايل دورة قاجار همچنان از اين قلعه تحت همين نام ياد کرده­اند. گويا در دورة قاجار به دستور محمدعلي ميرزا فرزند ارشد فتحعلي­شاه و حاکم دست نشانده وي بر لرستان به سال 1222ق با اندکي بازسازي نام اين قلعه به فلک‌الافلاک تغيير يافته است.

فلک‌الافلاک در زمان حکومت رضاشاه مدتي به نام قلعه سپه خوانده شد ولي امروزه باز به همان نام قاجاري فلک‌الافلاک اشتهار دارد.

اين قلعه گذشته از پيشينه تاريخي آن يادآور خاطرات دردناک معاصر نيز هست. داستان آرام کردن لرستان به نام اين قلعه پيوند دارد. تبديل اين قلعه به پادگان نظامي در دورة رضاشاه و سپس محل زنداني شدن عشاير متمرد شروع داستان غم­انگيز قلعه است. در زمان محمدرضا پهلوي اين قلعه اشتهار بيشتري يافت. نيمي پس از کودتاي 28 مرداد 32 اين قلعه به محل تبعيد زندانيان سياسي اعم از ملي و مذهبي و توده­اي تبديل شد. نام بيش از پانصد نفر از زندانيان اين دوره را در قلعه ثبت کرده­اند. از بين آن نامها اين اسامي معروفيت بيشتري دارند: آيت الله کاشاني، باغچه­بان، مهرداد بهار، محمد زندي، مرتضي کيوان، غلامحسين گلسرخي، خليل ملکي، احمد ناظرزاده کرماني، ايرج نبوي، حسين خطيبي و ....

قلعه فلک‌الافلاک پس از تخليه نظاميان و خارج شدن از شکل زندان به سال 1348 به عنوان يک بناي تاريخي به مقامات فرهنگ و هنر آن زمان تحويل شد و ثبت ملي گرديد. و الان به صورت موز­ه‌اي معتبر مورد استفاده قرار گرفته است. در اين شماره بهارستان تعدادي از تصاوير فلک‌الافلاک در دورة قاجار و پهلوي انتخاب شده که با هم مي­بينيم:

[291- 111ي] قلعه فلک‌الافلاک	[5749-1ع ]  نمايي از قلعه در دوره قاجار	[131488- 275م]  نقاشي قديمي از فلک‌الافلاک از زمانهاي گذشته
[3951- 4ع]  نمايي از شهر خرم­آباد و قلعه آن	[4449- 1ع]   قلعه فلک‌الافلاک در دوره رضاشاه	[3276- 1ع]   قلعه فلک‌الافلاک در دوره رضاشاه
[1030 – 121خ]  قلعه فلک‌الافلاک در دوره محمدرضا پهلوي، باشگاه افسران در کنار آن ديده مي‌شود		[7- 122ب]   دوره محمدرضا پهلوي