» خاندان پر نفوذ

جلال فرهمند

Farahmand@www.iichs.org

برخي خاندانها در طول تاريخ نقش مهمي در کشور داشته‌اند. خاندان اميني از جمله اين خاندانهاست. خانداني که حدود 150 سال در کشور نقش بازي کرد. گاهي اين نقش بزرگ و چشمگير بود و گاهي بي تأثير و نه چندان مطرح.

وزارت علي امين‌الدوله در ابتداي سلطنت مظفرالدين شاه که حالتي اصلاح طلبانه داشت در يکي از نقاط روشن پادشاهي مظفري بود و ديگر نوادۀ همنامش يعني علي اميني. علي اميني در ابتداي دهه چهل شمسي با نظر مثبت آمريکاييان بر شاه تحميل شد و در دو سالي که نخست وزيري کرد عذابي براي شاه بود و غوغايي در مملکت ايجاد کرد. هر چند که در حکومت وي نيز همانند پدربزرگش آبي براي مردم گرم نشد و تأثير چنداني در مملکت نکرد.

علي امين‌الدوله فرزند محمد خان مجدالملک بود. وي به دليل مشاغل و مناصب مهم پدرش از همان دورۀ نوجواني صاحب عناوين و مناصب مهمي در حکومت ناصري گرديد. وزارت رسائل، منشي حضور، نايب اول وزارت خارجه، مسئول چاپارخانه، عضو ناظم مجلس شوراي دولتي (مجلس من درآوردي که حاصل سفر اول ناصرالدين شاه به فرنگ بود)، تصدي ضرابخانه دولتي، وزير وظايف و اوقاف. داراي القاب منشي حضور، امين الملک و امين الدولگي. دهها شغل اقتصادي و سياسي ديگر. تنها منصبي که وي تا اواخر دورۀ ناصري کسب نکرد مقام صدارت عظمي بود که بعدها اين امر مهيا شد. دليل آن هم اين بود که شخصي حاضر به يراق چون امين السلطان چون سد سکندر مقابل وي ايستاده بود. هر چند امين‌الدوله در نظام اداري قاجاري پرورش يافته بود ولي متأثر از افکار و تعليمات اصلاح طلبانه غرب و اروپا قرار داشت، رابطۀ نزديک با سيد جمال الدين اسدآبادي داشت و مردي اهل فکر و معقول بود. هر چند زد و بندهاي قاجاري بسياري از علايق و سلايق وي را برنمي‌تافت خود نيز درگير اين زد و بندهاي پشت پرده بود. چنانکه پس از به سلطنت رسيدن مظفرالدين شاه وي براي نزديک شدن به شاه جديد و گرفتن منصب بالاتر دختر شاه را به عقد پسرش محسن خان ــ امين‌الدوله بعدي ــ درآورد و به همين دليل محسن خان همسر خود يعني دختر محسن مشيرالدوله را طلاق داد. طلاقي که باعث کدورت اين دو فرد مهم سياسي قاجاري يعني امين‌الدوله و مشيرالدوله شد. کدورتي که دوستي ديرين و طولاني مدت اين دو يار عزيز را از هم گسيخت و بر هم زد.

هنگامي که دختر مظفرالدين شاه  ــ فخرالدوله ــ را براي پسرش گرفت منطقه پر درآمد لشت نشاء نيز همراه با جهيزيه عروس به فرزندش رسيد. تیولی که سالها هزينه هنگفت زندگي اين خاندان را تأمين مي‌کرد و ثروت عظيمي به شمار مي‌رفت. محسن خان با مرگ پدر لقب امين‌الدوله يافت ولي بر خلاف پدر چندان نامي نگشت. تنها خاطره به جاي مانده از وي تحويل مشروطه خواهان متحصن در باغ خانوادگي اش، همين پارک امين‌الدوله به شاه مستبد قاجار يعني محمدعلي شاه است که منجر به کشته شدن سه تن و کتک خوردن سران مذهبي مشروطه شد.

فرزند محسن امين‌الدوله همچون جدش نامي ماند. هر چند در قرارداد فروش نفت و کنسرسيوم نقش مهمي داشت ولي چون آمريکاييان به وي اعتماد داشتند مورد پشتيباني آنان بود. به طوري که پس از پيروزي کندي در انتخابات آمريکا، آمريکا را سياستی ديگر بود. سياستي که  به مذاق شاه خوش نمي‌آمد. اميني جهت اصلاح حکومت خودکامه ايران انتخاب شده بود. ولي اصلاحات پر سر و صدا و بي اثر اميني جز تضعيف شاه مقابل شوروي آن زمان و احتمال سقوط آن نتيجه خاصي در پي نداشت. با سفر شاه به امريکا و سبک سنگين کردن اوضاع بحراني ايران توسط تحليلگران اطلاعاتي آن کشور صلاح در آن ديده شد که شاه خود پرچم اصلاحات را بر دوش گيرد و «مصلح کبير» گردد! از آن زمان به بعد علي اميني روي خوش نديد و تا سال 57 در گوشه عزلت خود آرميد. در اواسط سال 57 با لغزشهاي شديدي که بر پايه سلطنت محمدرضا وارد گرديد مجدداً علي اميني مطرح شد. چهره‌اي که ديگر پير شده بود و اميد زيادي به وي نمي‌رفت ولي با تمام اين احوال وي براي تخمين اوضاع و مظنه سياسي پاي در آن گذاشت ولي شم تيزش وي را از اين کار منصرف داشت چه آنکه دوره دورۀ او نبود.

در اين شماره بهارستان تعدادي از تصاوير علي امين‌الدوله و محسن امين‌الدوله انتخاب شده است که آن را با هم مي‌بينيم:

 

[5857 ـ 1ع]	[6589 ـ 1ع]	[1000 ـ 1ع]
علي امين‌الدوله در جواني	رضا اقبال السلطنه عکاسباشي و علي امين‌الدوله	امين‌الدوله، محسن معين الملک و حسين سپهسالار در لباس تشريفات
[816 ـ 124ط]	[2865 ـ1ع]	[2860 ـ 1ع]
کامران ميرزا نايب السلطنه و علي اصغر خان امين السلطان به اتفاق عده اي از رجال قاجار. امين‌الدوله، محمود علاء الملک، عباس قوام الدوله، عبدالوهاب خان نظام الملک (1310 ق)	تکيه دولت. امين‌الدوله، اسماعيل امين الملک، محمدولي خلعتبري، محسن مشيرالدوله، احمد مشيرالسلطنه، عبد الوهاب نظام الملک، فتحعلي وزير نظام	تکيه دولت، مهماني ناهار. امين‌الدوله، اسماعيل امين الملک، محسن مشيرالدوله، احمد مشيرالدوله، عبدالوهاب نظام الملک
[267 ـ 1ع]	[473 ـ 1ع]	[3259 ـ 1ع]
جمعي از رجال دورۀ قاجار در مراسم جشني در اوايل سلطنت مظفرالدين شاه. علي اصغر اتابک اعظم، امين‌الدوله، عبدالصمد ميرزا عزالدوله، احمد مشيرالسلطنه، عبدالوهاب نظام الملک	علي امين‌الدوله پيشکار محمدعلي ميرزا وليعهد به اتفاق جمعي از همکاران خود در تبريز	علي امين‌الدوله پيشکار وليعهد در تبريز دز حال ورود به منطقه شبلي
[436 ـ  1ع]	[3307 ـ 1ع]	[3306 ـ 1ع]
امين‌الدوله به اتفاق احمد قوام ريس دفتر خود و جمعي از درباريان	محمدعلي ميرزا به اتفاق امين‌الدوله پيشکار خود در باغ نصرت تبريز	مراسم جشن ولایتعهدی محمدعلي ميرزا با حضور امين‌الدوله پيشکار وليعهد و جمعي از رجال و صاحب منصبان آذربايجان در باغ نصرت تبريز
[4421 ـ 1ع]	[3317 ـ 1ع]	[5009 ـ 1ع]
میرزا علی خان امين‌الدوله و پسرش محسن معین الملک	امين‌الدوله و همراهان مظفرالدين شاه در چادر اقامتگاه خود در سرآب گرم ارجان	امين‌الدوله صدراعظم
[224 ـ 1ع]	[4584 ـ 4ع]	[209 ـ 1ع]
امين‌الدوله	محسن امين‌الدوله	محسن امين‌الدوله
[4379 ـ 7ع]	[4583 ـ 4ع]	[3281 ـ 1ع]
محسن امين‌الدوله	محسن امين‌الدوله	نماي بيروني خانه مسکوني و باغ امين‌الدوله در طهران
[282 ـ 8ع]	[281 ـ 8ع]	[283 ـ 8ع]
پارک امين‌الدوله	پارک امين‌الدوله	پارک امين‌الدوله
[571 ـ 288م]		[1415 ـ 1ع]
پارک امين‌الدوله		شرکت کنندگان در مراسم افتتاح مدرسه امين‌الدوله با حضور خانم فخر الدوله و محمد ساعد مراغه اي نخست وزير. نادر آراسته، جواد آشتياني، منوچهر اقبال، امیر تیمور کلالی، علي اميني، محمود اميني، حسن تقي زاده، رضا حکمت، علي اصغر حکمت، صادق رضازاده شفق، عبدالحميد زنگنه، محمد ساعد مراغه اي، عبدالحسين شيباني، جواد عامري