» نقشه رشت در سال 1287 قمري (صفحه 2)

 2. آمار نقشه : ³⁷

خلاصه عدد نفوس و خانوار اهالي شهر رشت از قراري كه در كتابچه مفصلاً به اسم و رسم و حسب و سال مشخص شده. حال به طرز اختصار ذكر شد كه در سنه هزار و دويست و هشتاد و هشت رسيدگي شد: 20243نفر.

از بابت خانوار و عدد نفوس : 19697 نفر

از بابت خانوار داخله و خارجه : 2206 خانوار

از بابت داخله: 2173 باب، از بابت خارجه : 23 باب

عدد نفوس كه در رشت متوطنند از قرار محله به محله : 19697 نفر

داخله 19522 نفر، خارجه 165 نفر

محله چومارسرا و كياب : 4265 نفر ³⁸

ذكور : 2163 نفر، زن‌دار : 1726 نفر، بي‌زن: 1327 نفر، اناث : 212 نفر، شوهردار: 1763 نفر، بي شوهر: 1239 نفر

محله استادسرا: 1542 نفر

ذكور : 827 نفر، زن‌دار : 292 نفر، بي زن: 535 نفر، اناث : 715 نفر، شوهردار: 206 نفر، بي شوهر: 509 نفر

محله خميران كياب : 1738 نفر

ذكور : 844 نفر، زن‌دار: 312 نفر، بي‌زن: 532 نفر، اناث: 894 نفر، شوهردار: 379 نفر، بي‌شوهر: 515 نفر

محله بازار: 2936 نفر

ذكور : 1424 نفر، زن‌دار: 537 نفر، بي‌زن : 837 نفر، اناث : 1512 نفر، شوهردار : 523 نفر، بي‌شوهر : 989 نفر

محله زاهدان : 5533 نفر

ذكور : 2799 نفر، زن‌دار: 1921 نفر، بي‌زن : 1878 نفر، اناث : 2734 نفر، شوهردار : 994 نفر، بي‌شوهر: 174 نفر

محله صيقلان : 2068 نفر

ذكور : 1060 نفر، زن‌دار: 367 نفر، بي‌زن: 662 نفر، اناث : 1038 نفر، شوهردار : 390 نفر، بي‌شوهر : 648 نفر

محله خميران زاهدان: 1615 نفر

ذكور : 833 نفر، زن‌دار: 301 نفر، بي‌زن : 529 نفر، اناث : 782 نفر، شوهردار: 315 نفر، بي‌شوهر : 467 نفر

متفرقه و غيره‌:

عدد نفوس : 546 نفر

توپچي و سرباز : 120 نفر، اجزاء حاكم: 80 نفر، كسبه : 85 نفر، ارامنه : 76 نفر، يهودي: 20 نفر، فعله و غيره : 165 نفر

دكاكين و غيره :

دكاكين بازار و محله‌ها : 1036 باب

بازار : 792 باب، محله‌ها : 244 باب

كاروانسرا: 21 باب، مساجد : 35 باب، تكايا : 28 باب

حمام و غيره : 24 باب

حمام : 18 باب، قراولخانه: 6 باب

3. توضيحات ذوالفقارخان مهندس:    

 نقشه معموره دارلمرز رشت كه برحسب امر ³⁹ اقدس سركار اعليحضرت قويشوكت همايون شاهنشاه اسلام پناه ناصرالدين شاه قاجار روحي و روح‌العالمين فداه به دست كمترين خانه‌زاد دولت جاويدمدت سمت اتمام پذيرفت سنه 1287 ذوالفقار مهندس.

طول زمان كشيدن نقشه از روزي كه شروع در عمل نمود تا روزي كه به اتمام رسانيد سواي ايام تعطيل نه ماه و هشت روز بود. ⁴⁰

مقياس = هر ميليمتر = سه ذرع

4. ساير اطلاعات نقشه:

 رود صيقلان و رودبار در مشرق رشت و از جنوب به شمال جريان داشته است. بر روي اين رودخانه چهار پل بوده به نامهاي : كلاله رودبار كه به توسط حاجي محمدتقي كاشي ساخته شده، پل حاجي ملا رفيع كه به نام سازنده آن است، پل غلاده ‌كاه [؟] و پل صيقلان رودبار.

در آن سوي رود صيقلان و رودبار از جنوب به شمال، چاپارخانه و راه‌دارخانه قرار داشته است.

بر روي رود گوهررود كه سمت جنوب و مغرب رشت را احاطه كرده، دو پل ساخته شده، پل سليمان داراب كه رشت را از سمت جنوب غربي به سليمان داراب منتهي و ديگري پل چومارسرا كه از سمت مغرب، رشت را به فومن متصل كرده بود.

سليمان داراب زمين شلتوگزار و مالك آن نعمت‌الله خان شفتي بوده است.

صفحه 1

ذوالفقار خان مهندس به اتفاق شاگردان نظام در رشت سال 1287 قمري

___________________________________________ 

1. ابواسحق ابراهيم اصطخري. مسالك مسلك و ممالك. به كوشش ايرج افشار. تهران، بنگاه ترجمه و نشر كتاب، 1340.

2. اخبار رسميه: وزارت علوم. روزنامه دولت عليه ايران، 26 محرم 1287. ص 3.

3. « اخبار ممالك محروسه». روزنامه دولت عليه ايران، 19 ربيع‌الثاني 1278. ص 3.

4. « وقايع مدرسه دارالفنون». روزنامه دولت عليه ايران، 17 شوال 1278. ص 5.

5. « اخبار مدرسه مباركه دارالفنون». روزنامه دولت عليه ايران، 4 جمادي‌الاخر 1284. ص 3.

6. ذوالفقار كرماني. جغرافياي نيمروز. به كوشش عزيزالله عطاردي. تهران، عطارد، دفتر نشر ميراث مكتوب، 1374. ص 6.

7. عبدالحسين نوايي و نيلوفر كسري. اسناد ميرزا عبدالوهاب خان آصف‌الدوله. [ج 2]. گزيده اسناد گيلان. [وزارت] تجارت). تهران، مؤسسه مطالعات تاريخ معاصر ايران، 1377. ص 45.

8. رابينو در سال 1324 هجري قمري (1906 ميلادي) به مديريت نمايندگي بانك شاهي در رشت منصوب شد و تا سال 1330 قمري (1912 ميلادي) در گيلان بود. او در سال 1332 قمري (1914 ميلادي) كتاب ولايات دارالمرز ايران: گيلان را تدوين نمود.

9. سياق را آقاي سيروس سعدونديان خواندند. از ايشان تشكر مي‌شود.

10. ميرزا ابراهيم. سفرنامه استرآباد و مازندران و گيلان و ... به كوشش مسعود گلزاري. تهران، بنياد فرهنگ ايران، 1355.

11. هـ . ل. رابينو. ولايات دارلمرز ايران: گيلان. ترجمه جعفر خمامي‌زاده. رشت، طاعتي، 1357.

12. منوچهر ستوده. از آستارا تا آستارباد. جلد اول شامل آثار و بناهاي تاريخي گيلان بيه پس. تهران، انجمن آثار ملي، 1349.

13. جهانگير سرتيپ‌پور. نامها و نامدارهاي گيلان.  رشت، گيلكان، 1370.

14. عبدالحسين نوايي و نيلوفر كسري. صص 25، 45، 84، 204.

15. ناصرالدين شاه در سفرنامه خود به گيلان در سال 1286 قمري (« روزنامه سفر گيلان»، روزنامه ايران، 29 ربيع‌الاول 1289، ص 1) به غير از محله صيقلان از بقيه محله‌هاي مذكور در نقشه نام برده است.

16. ميرزا ابراهيم در سفرنامه خود صفحه 167 از محله چومارسرا جدا از محله كياب نام برده است.

17. رابينو در صفحه 85 از مسجد و مدرسه و تكيه مستوفي، ستوده در صفحه 264 از مسجد و مدرسه و تكيه ميرزا محمدطاهر مستوفي و سرتيپ پور در صفحهً 554 از مسجد و مدرسه و تكيه ميرزا عبدالوهاب مستوفي نام برده‌اند.

18. تكيه و مدرسه و مسجد حاج حسن كه به تكيه صالح‌آباد نيز معروف بود (سرتيپ پور، ص 139).

19. بقعه آقا سيدعباس و آقا سيداسماعيل (ستوده، ص 289)؛ تكيه، مسجد و بقعه آقا  سيدعباس (رابينو، ص 87).

20. مسجد سفيد يا صفي

21. در هيچ يك از منابع چاپي از آن نام برده نشده است.

22. يك كلمه ناخوانا

23. در متن استرخ

24. سرتيپ پور در صفحه 581 نام عمارت را ناصري دانسته، در صورتي كه ناصرالدين شاه در سفرنامه خود به گيلان در سال 1286 («روزنامه سفر گيلان»، روزنامه ايران، 22 محرم 1289، ص 2) از قصر ناصريه نام برده. سرتيپ پور همچنين نوشته است: « به نظر مي‌رسد صحراي ناصريه از عهد قاسم خان والي حوالي سال 1295هـ . ق به چنين نامي معروف شده باشد.» با توجه به سال نقشه، تاريخ 1295 فوق صحيح نيست.

25. رابينو در صفحه 85، مسجد و مدرسه حاجي حسن را جزو محله استادسرا نوشته است

26. اصطلخ = اصطخر = تالاب و آبگير.

27. رابينو در صفحه 86، در ناحيه چمارسرا از بقعه و تكيه داناي علي نام برده است.

28. مسجد و بقعه سيد ابوالقاسم (ستوده، ص 27)؛ مسجد، تكيه و بقعه آقا سيدابوالقاسم (رابينو،

ص 86)

29. زيارتگاه آقا سيدكلان شامل چهار درخت آزاد و يك قبرستان (رابينو، ص 85)

30. مسجد و تكيه چله خانه (رابينو، ص 85)؛ بقعه و مسجد چله خانه (ستوده، ص 266).

31. مسجد جامع آفخرا و مقبره و تكيه (رابينو، ص 85)؛ بقعه و مسجد آفخرا (ستوده، ص 258).

32. در هيچ يك از منابع چاپي مورد بررسي نام اين مسجد برده نشده است. در اينجا منظور مسجد حاج ملارفيع است. سرتيپ‌پور در صفحه 230 راجع به حاج ملارفيع مي‌نويسد : « وي متولد 1211 و متوفي به سال 1292 قمري است. او با كسب عنوان شريعتمداري در گيلان مرجعيت يافت».

33. رابينو در صفحه 85 از مسجد آفخرا در ناحيه آفخرا و به عنوان مسجد جامع نام برده ولي اين مسجد غير از مسجد مذكور است.

34. مسجد حاجي مجتهد در محله صيقلان به جاي مسجد حاجي علي‌اكبر ساخته شد. (ستوده، ص 270)

35. يك كلمه ناخوانا

36. سرتيپ‌پور در صفحات 262 و 305 صومعه بيجار را با سمابيجار يكي دانسته و هر دو را در محله زاهدان.

37. افرادي چون گملين، مكنزي، ملگنوف، فريزر و آبت قبلاً از رشت ديدن كرده و آمارهايي به چاپ رسانده‌اند. اما كاملترين آمار در مقايسه با آمار نقشه مربوط به ميرزا ابراهيم صفحه 168 (مربوط به سال 1276 قمري) و رابينو صفحه 74 (مربوط به سال 1331 قمري) است كه در زير با يكديگر مقايسه شده است :

38. جمع آمار اشتباه است.

39. از بررسي روزنامه ايران سال 1288 و 1289 شماره‌هاي 71 تا 110 كه مربوط به سفر ناصرالدين شاه به گيلان است، راجع به دستور شاه براي ترسيم نقشه رشت اطلاعاتي به دست نيامد. اما در اسناد آصف‌الدوله صفحات 45 و 204 پيگيري ميرزا عبدالوهاب خان براي انجام اين امر تصريح شده است.

40. بنابه گزارش آصف‌الدوله، ذوالفقارخان تمام وقت خود را صرف ترسيم نقشه نكرده، بلكه بخشي از اوقات را صرف تعليم هندسه و مشق نظام به شاگردان خود نموده است (عبدالحسين نوايي و نيلوفر كسري، ص 45).