» امين‌الضرب

جلال فرهمند

farahmand@www.iichs.org

در طول تاريخ حکومت قاجار سرمايه‌داري متمرکز و ريشه‌دار شکل نگرفت، سرمايه‌داري‌اي که موجب ايجاد کارخانجات، کارگاهها و يا حتي يک تجارت پايدار گردد به وجود نيامد. علت آن نيز چندان مبهم نيست. بي ثباتي سياسي و اقتصادي رژيم قاجار به دليل نبود قانون مناسب و البته مجري مناسب آن. روش اداري و حکومتي آنان بسيار کهنه و پوسيده بود.

سليقه‌اي بودن حکومت با توجه با تغيير مداوم شاهان که قانون مناسب با سليقه آنان تغيير مي‌کرد حتي به اين روش اداري پوسيده و غير منسجم آسيب مي‌رساند. حتي در دورۀ طولاني حکومت ناصرالدين شاه که با ثبات‌ترين شاه اين سلسله بود نيز در مسئله سرمايه‌گذاري و سرمايه‌داري عمل مثبتي انجام نگرفت. هر چند شايد بتوان دوران اين شاه را پيشرفته‌ترين دورۀ اين سلسله عنوان کرد، ولي به هر حال علايق و سلايق اين شاه در بستن معاهدات بي حساب و کتاب با خارجيان و فروختن بسياري از منابع طبيعي و اقتصادي و حتي عتيقه‌جات باستاني، ثبات و امنيتي براي سرمايه‌داران داخلي جهت سروسامان دادن کشور نمي‌گذاشت. هر گاه شخص ثروتمندي چه از طبقه شاهزادگان و چه غير آن از دنيا مي‌رفت و وارث قوي و محکمي نداشت با پاپوش دوزي شاه ثروت وي به نفع دربار شاه مصادره مي‌شد. سرمايه‌داران سعي در پنهان‌کاري و تزوير و حفظ موجودي خود داشتند. حفظ ظاهري که آنان مي‌کردند شايد به همين دليل بود و چون مي‌دانستند که مقامات بالاتر و صاحبان قدرت چشم به مال آنان دارند با دادن رشوه و پيشکشهاي متعدد به شاه و صدراعظم و سلسله مقامات پايين‌تر، خود و مالشان را حفظ مي‌کردند. بدين لحاظ به دست آوردن ثروت فقط از طريق زد و بند امکان‌پذير بود و بالطبع امکان سرمايه‌گذاري بلندمدت نبود. تجارت حرف اول را مي‌زد زيرا زود بازده بود و آسيب‌پذيري کمتري داشت. با توجه به اين ملاحظات توقع اينکه يک ثروت داخلي و ملي موجب پيشرفت صنعتي و مالي کشور گردد خود به خود منتفي مي‌گشت. ثروت در يک خاندان تا چند نسل باقي نمي‌ماند. يا صاحب ثروت بدون وارث بود که تکليف ثروتش را شاه و درباريان مشخص مي‌کردند يا اينکه در نتيجه سوء سياستهاي اقتصادي دولت و بستن پيمانهاي نامتعادل ثروت آنان يک شبه بر باد مي‌رفت.

بدين لحاظ پيدا کردن خانداني که در حدود يک قرن صاحب ثروت و مکنت بوده باشد سخت است. خاندان امين‌الضرب از جمله اين خاندانهاست. دو نسل پشت هم که با توجه به نزديکي به دربار توانستند ثروت خود را حفظ نمايند و تا حدي در پيشرفت و آبادي کشور سهيم باشند.

اين دو، حاج محمدحسن و حاج محمدحسين امين‌الضرب بودند. حاج محمدحسن که بزرگ خاندان به حساب مي‌آيد در نتيجه تلاش و کوشش خود از هيچ به همه چيز رسيد و با توجه به شم تيز اقتصادي و ريسک‌پذيري تجاريش اول شخص تجارت ايران شد. شعب تجارتخانه‌اش در قاهره، قسطنطنيه، مسکو، اروپا و حتي خاور دور گسترش پيدا کرد. به علت نبود بانک بسياري از حواله‌جات دولتي و گمرکي از طريق وي نقد و صادر مي‌شد. وي امين شاه و دربار حکومت شد. حتي در مقطعي ضرابخانه دولتي که يکي از مهمترين ارکان اقتصادي کشور به حساب مي‌آمد به وي سپرده شد.

تأسيس برخي از صنايع مانند توليد برق و يا حتي گرفتن امتياز خط آهن از جمله ابتکارات وي است. فرزندش محمدحسين نيز که اين ثروت را به ارث برد در دورۀ مظفري از پيشگامان اقتصادي و سياسي کشور بود. وي از جمله عوامل مؤثر پيروزي نهضت مشروطه و از پيشگامان صنف تجار در اين نهضت به حساب مي‌آمد. روابط صميمانه امين‌الضرب بزرگ با سيد جمال‌الدين اسدآبادي در دورۀ ناصري از جمله رويّه‌هاي عجيب زندگي اين شخصيت است. حتي اين امر موجب آن نشد که ناصرالدين شاه وي را از خود براند. در اين شماره تعدادي از عکسهاي مربوط به اين خاندان را با هم مرور مي‌کنيم.

[1316ـ1ع]	[4324ـ1ع]	[4888ـ1ع]
سيد جمال‌الدين اسدآبادي با لباس عربي در مصر به اتفاق محمدحسن امين‌الضرب و چند تن از ايرانيان همراه وي	حسين امين‌الضرب در جواني	حسين پيرنيا در جواني به هنگام تحصيل در روسيه به اتفاق حاج حسين امين‌الضرب، غلامرضا نورزاد و محمدعلي حاج سياح محلاتي (مسکو 1896)
[1307ـ1ع]	[8871ـ4ع]	[488ـ1ع]
محمدحسين امين‌الضرب	محمدحسين امين‌الضرب	محمدحسين امين‌الضرب و چند تن از کارکنان تجارتخانه‌اش
[2145ـ ع]	[2109ـ 4]	[2554ـ ع]
نمايندگان دورۀ اول مجلس شوراي ملي. محمدحسين امين‌الضرب در بين نمايندگان ديده مي‌شود.	جمعي از نمايندگان دورۀ اول مجلس	حاج حسين امين‌الضربنماينده مجلس
[1299ـ1]		[6746ـ1ع]
حاج حسين مهدوي امين‌الضرب نايب رئيس مجلس به اتفاق دو نفر ديگر		حاج حسين امين‌الضرب