» قنات

 مختار حديدي

اجداد ما آبهاي شيرين دامنه كوهستان را با كمك فن قنات‌سازي كه روش ابداعي خودشان بوده به حاشيه كويرها برده‌اند. با همان روش بسيار ابتدايي و مصالح ابتدايي‌تر (كولهاي [تالاب] سفالين). قناتها علاوه بر انتقال آب شيرين به دشتها و حاشيه كويرها مي‌توانند با توجه به لايه‌هاي زمين‌شناسي كشور، در زه‌كشي و انتقال آب شور و دور كردن اين آبها از مجاورت سفره‌هاي آب شيرين زيرزميني مورد استفاده قرار گيرند.

آقاي گوبلو، دانشمند فرانسوي حدود بيست سال در ايران اقامت داشته و در زمينه آب در ايران كار كرده است، موضوع مطالعه خود را قنات انتخاب مي‌كند و با سفرهاي متعدد به مناطق مختلف جهان و با استفاده از 534 منبع علمي، تحقيقي كتاب يا تز دكتراي خود را تحت عنوان «قنات فني براي دستيابي به آب در ايران» مي‌نويسد: «قنات اختراع ايرانيان است و دهها قرن هم قدمت دارد در حالي كه چينيها فن حفر قنات را تازه حدود 200 سال پس از ايرانيان آموخته‌اند. همه چيز دال بر آن است كه نخستين قناتها در محدوده فرهنگي ايران ظاهر شده‌اند. حال بايد ديد كه قنات چگونه ابداع شده است».

گوبلو معتقد است كه قنات، ابتدا يك فن آبياري نبوده، بلكه به طور كامل از تكنيك معدن نشأت گرفته و منظور از احداث آن جمع‌آوري آبهاي زيرزميني مزاحم (زه آبها) به هنگام حفر معادن بوده است.... ترديدي نيست که در گستره فرهنگي ايران، از معادن «مس» و احتمالاً «رويِ» موجود در كوههاي زاگرس، در جريان هزاره دوم قبل از ميلاد مسيح بهره‌برداري شده است.

يكي از موانع اصلي در پيشرفت كار معدنچيان، وجود آب بوده و هست. تا قبل از اختراع پمپهاي مجهز معدنچيان براي خارج كردن آبها از معدن، تنها يك راه داشتند و آن اينكه اگر شيب زميني اجازه مي‌داد، دالانهايي براي خارج كردن آبهاي مزاحم به فضاي آزاد بيرون از معدن حفر مي‌كردند كه آب بدون استفاده از هيچ نيروي فني، از دل معدن به خارج جاري مي‌شد.

گوبلو معتقد است كه ايرانيان نخستين كه به كار كشاورزي اشتغال داشته‌اند، چون آب رودها، چشمه‌ها و غيره را مردمان بومي آسيا اشغال كرده و با آن كشاورزي مي‌كردند، سعي كرده‌اند، با ساكنان بومي درگيري نداشته باشند و لذا از هر منبع آبي ديگر كشور استفاده كنند و ترجيح داده‌اند در جاهايي اقامت و كشاورزي كنند كه هنوز كسي در آنجا وجود نداشته است. در اين اثنا، در بعضي نقاط جويهايي را ديدند كه آب در آن جاري است و اين آبها تقريباً ثابت و دائمي نيز مي‌باشد.

آب اين جويها از دهليز يا مجراهاي ايجاد شده براي معادن خارج مي‌شود. به احتمال زياد، گروههاي كوچكي از كشاورزان تازه وارد يا ايرانيان نخستين، در اين كوهپايه‌ها براي استفاده از اين آبها سكني گزيدند و اين كوهپايه‌ها بهترين نقاط براي احداث قنات بوده است. ايرانيان اوليه (تازه واردين به فلات ايران) از فن تخليه آب معدنچيان  كه ابتدا مورد استفاده صرفاً معدني داشته است، وسيله‌اي بنيادي براي رفع نياز خود به آب در فعاليتهاي كشاورزي به وجود آوردند. به احتمال قوي ابتدا كشاورزان از معدنچيان مي‌خواستند كه جويها يا منابع آبي ديگري از اين نوع در خارج از معدن بر آنها حفر كنند.

حال بايد ديد از چه زماني دلايل قاطع بر وجود قنات، موجود است و اين تكنيك طي قرنها در حوزه فرهنگي ايران، يعني مهد نخستين خود به چه مرحله‌اي از رشد رسيده و به ديگر مناطق جهان صادر شده است.

الف: قنات در افسانه‌هاي ايراني

مشهورترين افسانه‌هاي قديمي ايران كه فردوسي در شاهنامه به نظم آورده است و به نظر مي‌رسد با افسانه‌هايي از يك قرن جلوتر به زبان عربي از سوي ابوجعفر طبري ايراني (كه در دربار بغداد مي‌زيسته) نوشته شده منبع الهام مشتركي داشته‌اند. اين افسانه‌ها يك سلسله ابداعات تكنيكي و ازجمله بهره‌برداري از معادن و كانالهاي آب ضروري براي كشاورزي را به هوشنگ، از نخستين پادشاهان سلسله اسطوره‌اي پيشداديان نسبت مي‌دهد.

ب : قنات در امپراطوري هخامنشي

شهر راگس يا راجس (ري) در چند كيلومتري شهر ري كنوني يكي از پر جمعيت‌ترين شهرها در امپراطوري هخامنشي بود. و شهرهاي ديگر مانند اكباتان (همدان) و پاسارگاد همگي با استفاده از سيستم قنات توانستند آب خود را تأمين كنند و به حيات خود ادامه دهند. در حال حاضر عميق‌ترين قنات ايران، قنات قصبه گناباد است با حدود 340 متر عمق، مادر چاه آن، طولاني‌ترين قنات درمنطقه يزد است با طول 100 كيلومتر قنات قصبه گناباد پيشينه تاريخي 2500 ساله دارد و بيش از دو هزار هكتار از اراضي كشاورزان اين شهرستان را به صورت سنتي آبياري مي‌كند و پر آب‌ترين قنات ايران، قنات اكبرآباد فسا است و قديمي‌ترين قنات ايران، قنات ابراهيم‌آباد اراك مي‌باشد و عجيب‌ترين قنات ايران، قنات دو طبقه مون اردستان است كه حدود 800 سال پيش احداث شده است. يكي ديگر از قناتهاي جالب و قديمي ايران قنات كيش مي‌باشد كه در سال 1371 كشف شد. قنات دو هزار ساله كيش با شهر زيرزميني ساخته شده در آن از مكانهاي ديدني كيش است. در مسير اين قنات، چاههايي به چشم مي‌خورد كه در گذشته براي لايروبي قنات حفرشده بود.تاکنون 200حلقه از این چاهها در مسیر قنات شناسایی شده است که فاصله هر کدام از یکدیگربه 14 تا 16 متر می رسد. سقف قنات را لایه های مرجانی به ضخامت 2 تا 15 متر و لایه های زيرين قنات را خاك نفوذناپذير مارني تشكيل مي‌دهد كه اين خاصيت باعث شده است تا آب باران پس از نفوذ از لايه‌هاي مرجاني در عمق نفوذناپذير زمين تشكيل سفره‌هاي آب زيرزميني را بدهد. چهار كيلومتر از مسير اين قنات تاكنون حفاري و لايروبي شده است و هم اكنون در عمق 15 متري اين قنات شهري زيرزميني با كاربري سياحتي و تجاري در حال ساخت و تكميل است.