» بادگیر

مختار حديدي

بادگير، يك روش ابداعي ايراني براي ايجاد فضاي خنك در داخل منازل گرم كويري است . اين دستگاه تهويه مطبوع ، ساليان درازي از روزگاران دور ، فضاي زندگي مردم ايران را قابل تحمل كرده است . بادگيرها معمولاً برجكهاي كوچكي به صورت چهارضلعي يا چند ضلعيهاي منتظمند كه ساختار مثلث در آنها به هيچ وجه ديده نمي‌شود. بادگير تشكيل شده است از برجكي تقريباً مرتفع‏تر از جاهاي ديگر خانه در روي بام. عموماً بادگيرها بر روي قسمتي از خانه‌هاي كويري به نام حوضخانه بنا مي‌شده‌اند.  حوضخانه ايواني كوچك بوده است كه در انتهاي اتاقهاي تابستاني هر عمارت قرار داشته است اتاقهاي تابستاني تشكيل شده‌اند از اتاقهايي با ابعاد بزرگ و درهاي زياد ــ گاهي اوقات تا 5 در ــ به دليل جريان يافتن هوا در آنها كه در انتهاي آنها حوضخانه بود.  حوضخانه به شكل فضاي رابط ميان حياط خانه و اتاقهاي تابستاني است.  در ميان اين فضا، حوض كوچكي بود و دليل نامگذاري اين فضا نيز به علت وجود اين حوض در ميان اين فضا بود. بادگيرها دقيقاً در بالاي اين حوض قرار دارند، ولي از طريق منافذي كه دارند جريان هوا را به روي آب حوض هدايت مي‌كنند.  بادگيرها عموماً از خشت و گل ساخته مي‌شده‌اند و براي محكم بودن آنها در مقابل وزش باد از تيرهاي چوبي در ساختمان استفاده مي‌شده است. بادگير به صورت تزئيني با آجرهاي نقشدار آراسته مي‌شد. بادگيرها داراي منفذهاي ورودي به صورت قوسهاي زيبايي بوده‌اند.

نحوه كاركرد بادگيرها به صورت كولرهاي آبي امروز كار مي‏كرده‏اند، به اين صورت كه باد از منافذ بادگير به آن وارد شده و به صورت مجمع به روي حوض آب هدايت مي‌شد، پس از برخورد بر روي آب حوض عمل تبخير انجام مي‌گرفت. عمل تبخير عملي است گرماگير كه موجب سرد شدن باد وارد شده از دهانه بادگير مي‌شده است و سپس باد سرد وارد اتاقهاي تابستاني شده و باعث سرد شدن هواي درون اتاقها مي‌شده است. در بعضي از عمارتهاي قديمي كه متعلق به افراد ثروتمند بود، حوضخانه فضاي دربسته‌اي بود و اتاقهاي تابستاني منافذ و دالانهايي داشت ــ مانند كانالهاي كولر ــ كه باد خنك از اين دالانها وارد اتاقهاي خانه مي‌شد و اين امر در صورتي بود كه اتاقهاي تابستاني تعدد داشت. از استفاده‌هاي ديگر بادگيرها به عنوان سرد كردن فضاي سرداب براي نگهداري مواد غذايي و نيز خنك نگهداشتن آبِ آب انبارها بود.

بيشترين تعداد بادگيرها را در دشتهاي خشك و سوزان كاشان، يزد، جهرم، طبس، اروند و كرانه‏هاي خليج فارس مي‏توان مشاهده كرد. در ساخت بادگيرها از توانايي‏هاي معماري ايراني به خوبي بهره گرفته شده؛ به گونه‏اي كه بادگيرها علاوه بر آن كه اهداف زيست محيطي را برآورده مي‏كنند، جزيي از ساختمان‏هاي زيباي چشمگير نيز به شمار مي‏آيند. بادگيرها انواع مختلفي دارند، اما يك نوع از آنها منحصر به فرد است به نام  بادگير چپقي كه در حال حاضر يك نمونه از اين نوع بادگير در سيرجان باقي مانده است.

برخي از بادگيرهاي مشهور عبارتند از: بادگير عمارت بروجرديها در كاشان، بادگير عمارت عباسيون (عباسيها) دركاشان، اين بادگير پائينتر از سطح حياط بود، بادگير عمارت طباطبايي در كاشان، بادگير عمارت دولت‏آباد در يزد كه با ارتفاع 18 متر بلندترين بادگير موجود است. بادگيرهاي آب انبار شيش بادگيري در يزد همانطور كه از نام آنها پيداست 6 عدد ميباشد.

عمارت بادگير، نگين مجموعه كاخ گلستان، بنايي متعلق به دوران سلطنت فتحعلي شاه كه در ضلع جنوبي باغ گلستان ساخته شد و در زمان ناصرالدين شاه با تصرفات عمده‏اي كه در آن انجام گرفت به شكل امروزي درآمد. وجه تسميه اين بنا به علت وجود برجهاي بادگير به منظور توليد هواي خنك، مطبوع و انتقال آن به داخل عمارت حوضخانه و تالار اصلي بوده است. در زير تالار و عمارت مزبور حوضخانه وسيعي وجود دارد كه چهار بادگير بلند پوشيده از كاشي‏هاي معرق، آبي، زرد و سياه با قبه‏هاي زرين در چهار گوشه آن باعث خنك شدن هواي حوضخانه، تالار و اطاقها مي‏شود.