جلال فرهمند

farahmand@www.iichs.org

 دربار شاهان هميشه شبيه هم است. هر كه بيشتر مجيز بگويد موفق‏تر است. دربار قاجار اوج تكامل اين مجيزگويي است. اين ويژگي در نامه‏هاي متبادله درباريان، شاهان قاجار و خصوصاً ناصرالدين شاه متبلور است : ظل الله، امر مطاع، گوسفند درگاه و... نوعي روش معمول آن زمان است. ولي در زمان پهلوي نمي‏توان از ادبيات غيرمدرن استفاده كرد. دوران دوران مدرن شدن و نوآوري است. دوران اعليحضرت همايوني، شاه شاهان و مجددّ دوران و غيره است. در لفافه اين ادبيات جديد همان ادبيات كهن مجيزگويي نهفته است و باز همان تقرّب‏جويي در كنه آن.

اردشير زاهدي داماد شاه است. و به دليل همين نسبت اين توقع است كه شايد در مكاتباتش اندكي از اين ادبيات دست بردارد. ولي ظاهراً خصلت سفله‏پروري شاه اجازه اين امر را نمي‏دهد و يا شايد روحيه سفله اردشير اين امر را برنمي‏تابد.

اردشير جامع ادبيات كهن و مدرن است : فضولي غلامانه، پاي بوسي شاهانه، بندگان اعليحضرت همايون شاهنشاهي، ارواحنا فداه، مراحم شاهانه، غلام ابدي، اوامر ملوكانه، و به قول قديمي‏ها قس علي هذا!

سال سال 1337 است و اردشير زاهدي به عنوان داماد شاه، مسئول دانشجويان ايراني در اروپا و آمريكاست و در ابتداي ترقي.

با گذشت 5 سال از كودتاي 29 مرداد به نظر مي‏آيد شاه ايام خوشي دارد ولي وضع منطقه مغشوش است. كودتاي 1958 عراق، قدرت روزافزون ناصر در مصر، تشديد جنگ سرد در جهان و همسايگي ايران در كنار پرده آهنين حال و روز خوشي براي شاه نگذاشته است.

امثال زاهدي مقوّم روحيه شاهند. در اين نامه زاهدي چنان شاه را به عرش مي‏برد كه شايد شاه، خود نيز چندان به اين امر اعتقادي نداشته باشد. ولي براي اردشير چندان بد نيست. سال 38 سال آغاز جهش مديريتي اوست : سفير ايران در آمريكا، سپس متصلاً سفير ايران در انگليس، وزير امور خارجه و نهايتاً تا سال 57 سفير ايران در آمريكا. پس به نظر مي‏رسد تقرّب كامل اردشير فراهم شده باشد. نامه را با هم مي‏خوانيم :

پيشگاه مبارك بندگان اعليحضرت همايون شاهنشاهي ارواحنا فداه

شاهنشاها، با كسب اجازه از شاهنشاه مبارك، پاي اعليحضرت محبوب را بوسيده و اميدوار است انشاءالله در آمريكا به شاهنشاه محبوب خوش گذشته باشد و بدين وسيله به عرض خاكپاي ملوكانه مي‏رساند :

1. انشاءالله در آمريكا از هر لحاظ به شاهنشاه معظم خوش گذشته باشد، به خصوص با وضعي كه خاورميانه پيدا كرده و به نظر غلام آمريكايي [ها] هيچ چاره جز اينكه خواسته‏هاي شاهنشاه را براي ايران و ممالك ديگر خاورميانه قبول كنند ندارند و اگر به حرفهاي شاهنشاه نخواهند گوش بدهند جز پشيماني و خطر چيز ديگري برايشان ندارد و مطمئن هستم آمريكايي‏[ها] و انگليسيها اگر تا بحال متوجه نشده بودند حالا متوجه شده‏اند و راهنمايي‏هاي خردمندانه شاهنشاه را بدون گم كردن وقت قبول و اطاعت خواهند نمود.

2. از اتابكي سفيركبير شاهنشاهي در بيروت نامه داشتم و خيلي شمعون رئيس‏جمهور لبنان از كمكهاي شاهنشاه سپاسگزار بود. و اتابكي نوشته بود اگر كمك و توصيه شاهنشاه نبود دولت آمريكا و انگليس اين اندازه پشتيباني نمي‏كردند و در نتيجه لبنان هم از دست مي‏رفت و نوشته بود خود رئيس‏جمهور و همكارانش حالا به خوبي متوجه شده‏اند كه چقدر مساعدت و اوامر و مراحم شاهنشاه به حال آنها مفيد بوده است.

3. فرمايشات اعليحضرت همايون شاهنشاهي كه در ژاپن فرموده بودند در نطق وزير خارجه در مجلس گفته شده بود و در روزنامه‏هاي ايران منعكس بود غلام آنها را با انگليسي و فرانسه دست پا شكسته خود كمك گرفته ترجمه كرده به روزنامه‏هاي سويس و مجلات دادم چون بي اندازه قابل توجه مي‏باشد و اينها هم بي اندازه تحت تأثير واقع شده و گفتند حتماً چاپ خواهند كرد.

4. غلام ابدي منتظر ادامه و اراده ملوكانه هستم كه چه موقع به اروپا تشريف فرما خواهند شد و چه اراده فرموده‏اند. اتومبيلهاي شاهنشاه در كجا حاضر باشد بدهيد اعليحضرت و به خدا قسم اگر نفرمايند اتومبيلها كجا حاضر باشد يا تعارف فرمايند غلام ديگر اتومبيل سوار نخوهم شد. استدعا دارم امر [و] مقرر فرمايند كه در كجا تشريف فرما خواهيد شد كه اتومبيلها آنجا حاضر باشد.

5. از هر كس كه از طهران مي‏آيد اخبار مختلف شنيده مي‏شود. يكي مي‏گويد شاهنشاه قرار است به بلژيك تشريف فرما شوند، ديگري مي‏گويد به جنوب فرانسه، يكي مي‏گويد با كشتي تشريف فرما مي‏شوند، ديگري مي‏گويد با هواپيما و نمي‏دانم بالاخره با چه وسيله تشريف فرما و در كجا نزول اجلال خواهند فرمود.

6. البته اين چند روزي كه اعليحضرت در اروپا تشريف فرما خواهند شد نبايد مزاحم شد و بايد شاهنشاه استراحت و تفريح بفرمايند ولي به عقيده غلام، روز تشريف فرمايي لازم است همه در فرودگاه و يا در بندري كه نزول اجلال مي‏فرمايند باشند و بعد فوري همه مرخص شوند كه مزاحم نباشند.

7. به نظر غلام فضولي كرده و با كسب اجازه به عرض مي‏رساند شايد بد نباشد سفيركبيرهاي شاهنشاهي در اروپا ولو براي نيم ساعت شده همه شرفياب شوند و در مطبوعات هم منعكس شود. چون شاهنشاه از آمريكا تشريف فرما مي‏شوند و وضع خاورميانه هم در بعضي جاها نامرتب است كه اروپاييها بدانند اعليحضرت قيد اكيد فرموده و دستورات لازم و اوامر مبارك را به سفراء خود فرموده‏اند. البته فضولتاً غلام عرض كرده و در صورتي كه اشتباه مي‏كنم استدعاي عفو دارم.

8. روزي كه از بلژيك مراجعت كرديم بختيار وزير كار مي‏گفت در طهران در غيبت شاهنشاه از رئيس بيمه‏هاي اجتماعي كه حسب‏الامر ملوكانه معين شده استعفا گرفته‏اند. غلام هم به ايشان گفتم به نظر من لازم است فوري به عرض خاكپاي ملوكانه برسانيد و آدرس هاوايي شاهنشاه را دادم كه بتواند به عرض ملوكانه برساند نمي‏دانم به عرض رسانيده يا خير؟ براي اطلاع شاهنشاه معظم عرض شد.

9. با كسب اجازه از پيشگاه مبارك ملوكانه براي چند روز با شهناز قرار [است] پاريس برويم كه پاريس را ديده و هم براي خياط و غيره كار دارد.

در خاتمه پاي عزيز شاهنشاه محبوب را بوسيده و در انتظار اوامر و مژده تشريف‏فرمايي مبارك هستيم.

پاي عزيزت را مي‏بوسم هزار بار.   

چاكر و غلام ابدي

اردشير

 26 ژوئن 58 [19]