مجدالملك، در بخشي از اين رساله، نيش قلم طنزآميز خويش را متوجه ايرانياني كرده است كه با هزينه گزاف دولت، به عنوان تحصيل علوم و فنون جديد، چند سالي به اروپا مي روند ولي در بازگشت، سوغاتي جز غربزدگي و ماديگري براي ملت و دولت خويش نمي‎آورند. ¹ نوشته مجدالملك را، با توضيحات آقاي فضل‎الله گرگاني، مي‎خوانيم :

« حكومت ايران، نه به قانون اسلام شبيه است، نه به قاعده ملل و دول ديگر. بايد بگوييم، حكومتي است مركب از عادات ترك و فُرس و تاتار و مغول و عرب و افغان و روم و تُركمان ــ مخلوط و درهم ــ يك عالمي است علي حده با هرج و مرج زياد، در هر چند قرن يكي از ملوك طوايف مذكوره به ايران غلبه كرده، از هر طايفه‎اي عادت مكروه مذمومه‎اي در ايران باقي مانده، در اين عهد همه آن عادات كاملاَ جاري مي‎شود. اگر اجراكنندگان اين عادات بگويند حالت حاليّه ما، اجراي اين عادات را اقتضا مي‎كند، گوييم : چرا حالت حاليه شما اجراي قانون شريعت را اقتضا نمي‎كند كه بهترين قانونها است و در همه عصر مي‎توان معمول داشت؟

شترمرغ ² هاي ايراني كه از پِطِرزبورغ³ و پاريس و ساير بلاد برگشته‎اند و دولت ايران مبلغها در راه تربيت ايشان متضرّر شده، از علوم ديپلوماتيك و ساير علومي كه به تحصيل و تعلم آن مأمور بوده‎اند، معلومات ايشان به دو چيز منحصرشده است : استخفاف ملت  و تخطئه دولت!

در بدو ورود، پاي ايشان به روي پا بند نمي‎شود⁴ كه از اروپا آمده‎اند! از موجبات اخذ و طمع و بخل و حسد به مرتبه‎اي تنزيه و تقديس دارند كه همه مردم ــ حتي پادشاه ــ با آن جودت طبع و فراست كذا به شبهه مي‎افتد كه آب و هواي بلاد خارجه عجب چيزها از آب بيرون آورده، ⁵ گويا توقف آنجا، بالذات مربي است و قلب ماهيت مي‎كند!

اين انگورهاي نوآورده ⁶ هم با نطقهاي متأسفانه ⁷ گاه از بخت خود اظهار تعجب مي‎كنند كه از ولايات منظم، به اين زودي چرا به ممالك بي نظم رجعت كرده‎اند؟ و گاه به احوال پادشاه متحيرند كه تا چند از تمهيد اسباب تربيت غفلت دارند؟ اين تأسف و تعجب تا وقتي است كه به خودشان از امور ملكي كاري سپرده نشده. همين كه مصدر كار و شغلي شدند، به اطيمنان كامل كه قبح اعمالشان تا چندي به بركت سياحت قطعه اروپا، پوشيده است و به اين زوديها كسي درصدد كشف بي حقيقتي ايشان نيست، بالا دست همه بي‎ترتيبي‎ها برمي‎خيزند و در پامال كردن حقوق مردم و ترويج فنون بي ديانتي و ترك غيرت و حميت و اختراعات امور ضاره و طمع بيجا و تصديقات بلاتصور و خوش‎آمد و مزاج‎گويي ⁸ به رؤسا و پيشكاران، و تصويب عمل و تصديق اقوال ايشان، چندان مبالغه دارند كه پادشاه از مأموريت ايشان پشيمان مي‎شود و متحير مي‎شد كه با اينها به چه قانون سلوك نمايند :

به مارماهي ماني ⁹ نه ماهي ايّ و نه مار      منافقي چه كني؟ مار باش، يا ماهي! ...» ¹⁰ در همان روزگاران، يكي ديگر از ايرانيان نكته‎پرداز (پسر خان صولت) با اشاره به همين گونه افراد گفته است :

پارسايي اگر از پارس، به پاريس آيد پارسايي نكند، گر همه سلمان باشد! ¹¹

همچنين از قول مرحوم شيخ‎الرئيس قاجار، شاهزاده فاضل و اديب عصر قاجار، نقل كرده‎اند كه در تعريض به فرزند هرهري مسلك خويش ــ كه ظاهراَ در قياس با هم، حكم آتش و خاكستر را داشته‎اند ــ با لحني طنزآميز مي‎گفته است :

ــ پدر : استادُ الكُل في الكًل، پسر : الكل و فُكُل!

 - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

1. البته پرفسور حسابي‎ها و دكتر چمران‎ها نيز داشته‎ايم كه درطول دوران تحصيلشان در فرنگ، گويي هيچ گرد و غباري از غرب و غربزدگي به خود نگرفته و به راستي افتخار اسلام و ايران‎اند.... سخن از كساني است كه در اثر شيفتگي زياد به غرب، مواريث فكري و تمدني ارزشمند خويش را، دست كم گرفته و آن را در پاي فرهنگ و تمدن بيگانه قرباني مي‎كنند. باستاني پاريزي از جمالزاده نقل مي‎كند كه : بارها پدرم سيد جمال [واعظ اصفهاني] كه در يكي از كاغذهايي كه از تهران به دوستش جابري انصاري نوشته بود، از غربزدگي جوانان تهراني شرحي نوشته بود و از آن جمله، اين جمله بود : « با چنگال آش مي‎خورند» (ر.ك. بينوايان در وطن غريب. باستاني پاريزي، مندرج در : مجله بخارا، ش 1، مرداد – شهريور 77، ص 135).

2. شترمرغ حيواني است، هم شبيه شتر و هم مانند مرغ به طور « مَجاز» و به «استعاره» به عنوان صفتي درباره فرنگ رفته‎ها (كه هر جا لازم بدانند ايراني‎اند و هرجا به نفعشان باشد فرنگي‎مآب) به كار رفته است.

3. پطرزبورغ شهري است در شمال سرزمين روسيه كه در دوران امپراتوري پروس، اين نام آلماني را داشته ــ بعداَ اسم آن روسي و پطروگراد شد و از زمان انقلاب كبير (1917 ميلادي) لنينگراد نام گرفت.

4. « پاي ايشان به روي پا بند نمي‎شود» يعني عجله و بي تابي و بي حوصلگي نشان مي‎دهند (كه مثلاَ  سخني را ادا كنند يا كاري را انجام بخشند يا موضوعي را تقاضا نمايند).

5. « از آب بيرون دادن يا آوردن» يعني به عنوان « نتيجه» ارائه كردن. « از آب درآمدن» يعني نتيجه و شكل قطعي خود را نشان دادن. مثال : فلاني خيلي ساعي و كوشا از آب درآمده ــ يعني سعي و كوشش يك صفت قطعي و يك سجيه او شده.

6. « انگورهاي نوآورده» اصطلاحي است مانند « سفره هاي پهن نكرده» به معني آدمهاي تازه و اوضاع جديد كه هنوز ويژگيهاي خود را نشان نداده‎اند و مي‎توانند اميد مردمي را كه به باطن و درون آنها آشنا نيستند به خود جلب كنند.

 7. « با نطقهاي متأسفانه» يعني با تأسف مطلبي را ادا كردن، افسوس و حسرت گفتن.

8. « مزاج گويي» = مطابق ميل و به مزاج طرف حرف زدن.

9. « به مارماهي ماندن» مثل « به شترمرغ رفتن» و مانند « به بوقلمون شبيه بودن» تماماَ كنايه است از دورنگي و دورويي و دو يا چندگونه اظهار عقيده كردن.

10. نقل از رساله مجديه، با مقدمه دكتر علي اميني و تصحيح و مقدمه و توضيحات فضل‎الله گرگاني، صص 5-33 .

11. خاطرات و خطرات، مخبرالسلطنه، ص 121.