» مميزي قاجاري

جلال فرهمند

farahmand@www.iichs.org

سانسور و مميزي هرچند كه از لحاظ لغوي و معنا مذموم است ولي ظاهراَ آن قدر جا افتاده است كه ديگر در همه نظامها اعمال مي‎شود اعم از دموكراسي و ديكتاتوري و .... اين امر هم مربوط به امروز و ديروز و چند سال پيش نيست ريشه در هزاران سال پيش دارد. اگر سنگ نبشته‏هاي قديمي بين‎النهرين و هخامنشي و ساساني را مطالعه كنيم بسياري از پادشاهان و قدرتمندان قديم پيروزيهايي را به خود منصوب مي‎كردند كه گاه كم از شكست نبود و اين امر مگر غير از سانسور معني ديگري دارد؟

انگار كه علاقه قدرتمندان به سانسور، خميرمايه‎اي باستاني دارد! خميرمايه‎اي كه بعدها با اختراع كاغذ و ظهور چاپخانه و تبديل سنگ نبشته‎ها به تيراژهاي چند هزار تايي كاغذي طبعاَ افزايش بيشتري يافت.

تاريخ نگاريهاي قرون ميانه و سپس زمانهاي نزديكتر به تاريخ معاصر نيز انباشته از اين سانسورهاي مورد علاقه شاهانه است. به عنوان مثال در كتابهاي تاريخي درباري قاجار چنان از شجاعت پادشاهان ياد مي‎شود كه گويا شاه نصف جهان را با نيروي خود اشغال كرده بود، جنگهاي ايران و روس با رشادت فتحعلي شاه چه و چه شده است و ما چنان پيروز گشتيم كه دماغ روس استعمارگر به زمين ماليده شده وانگار كه تركمانچاي و گلستاني در كار نبوده است.

با گسترش و افزايش چاپ تيراژ كتابها در دوره قاجار، كتب زيادي در دسترس مردم قرار گرفت. كتابهايي كه تا قبل از آن گاه حتي چندين نسخه‏اش نيز پيدا نمي‎شد. همين امر موجب آن شد كه تعدادي از اين كتابها كه مورد علاقه مردم ساير كشورها نيز بود به آنجا صادر شود. از جمله اين كتابها، كتابهاي مذهبي و احاديث بود. كتابهايي كه گاه محتواي آن به گونه‎اي بود كه به مذاق ديگر مذاهب اسلامي خوش نمي‎آمد. اين امر بارها مورد اعتراض نظامهاي حاكم آن كشورها و به ويژه عثماني قرار گرفت. فشار عثماني به ميرزامحمدخان قاجار دولو (سپهسالار اعظم)، صدراعظم ناصرالدين شاه به گونه‎اي بود كه وي را وادار كرد به آصف‎الدوله كارگزار ايران در آذربايجان دستور دهد علاوه بر اينكه از خروج اين كتابها از مرز عثماني جلوگيري نمايد بلكه حتي به چاپخانه‎ها دستور دهد كه ديگر اين كتابها را چاپ نكنند. عجب آنكه در بين اين كتابها، كتابهايي به چشم مي‎خورد كه احتمال مميزي آن به مخيّله آدمي نيز وارد نمي‎شود، از جمله كتابي چون نهج‎البلاغه و ترجمه‎اش.

اين كاسه داغ‎تر از آش شدن، حتي آصف‎الدوله را نيز به تعجب واداشته بود. وي در نامه‎اي اعتراض‎آميز مي‎نويسد : از كتابفروشيها التزام گرفته شود كه از كتب مزبوره به خارج ملت نفروشند و از سر [حدات] به خارج نبرند، عيب ندارد. ولكن، اينكه التزام گرفته شود بعد از اين چاپ نزنند، نظر به اينكه اكثر و عمده كتب، احاديث و ملتي در ضمن تفضيل مندرجست، اين بنده مناسب نديد و نگذاشت التزام بگيرند بعد از اين باسمه نكنند... [اگر] چاپ نزنند. پس چه كتاب را چاپ خواهند زد.... و حال [آنكه] غدغن آنها در انظار مردم خوش‎نما نخواهد شد.

ما اطلاعي نداريم كه بعد از اين مكاتبه‎ها چه شد ولي تعجب از سردمداران حكومتي در بالاترين سطوح است كه بدون توجه به عواقب داخلي چنين دستور بي مهابايي مي‎دهند بدون آنكه تفكر و تأملي درباره آن بنمايند. اسناد را با هم مي‎خوانيم :

از جانب جناب جلالتمآب اجل اكرم افخم سپهسالار اعظم، دام اقباله العالي، تعليقه به عهده مقرب‎الخاقان ساعدالملك صادر، و مقرر شده بود، اكثر كتب احاديث، كه درضمن تعليقه به تفضيل مندرج شده است، از كتابفروشيها التزام گرفته شود كه از كتب مزبوره به خارج ملت نفروشند و از سر[حدات] به خارج نبرند؛ عيب ندارد. وليكن، اينكه التزام گرفته شود بعد از اين چاپ نزنند، نظر بر اينكه اكثر و عمده كتب احاديث و ملتي در ضمن تفصيل مندرجست، اين بنده مناسب نديد و نگذاشت التزام بگيرند بعد از اين باسمه نكنند كه اگر كتب مزبوره را، كه تفصيل آن به ملاحظه سواد تعليقه كه ضمناَ ارسال حضور عالي مي‎شود معلوم خواهد شد، چاپ نزنند، پس چه كتاب را چاپ خواهند زد؟ اين بنده نمي‎داند چطور شده كه به آن تفصيل و به آن مضمون حاكم صادر گرديده است؛ و حال [آنكه] غدغن آنها در انظار مردم خوش‎نما نخواهد شد. باري، اين بنده هنوز نگذاشت كه از باسمچي‎ها اين طور التزام بگيرند. و سواد تعليقه را ايفاد خدمت عالي داشته، به عرض مراتب جسارت ورزيد.

بعد از ملاحظه اسامي كتب، با جناب جلالتمآب معظم له در اين باب گفتگو نمائيد تا بعد هرطور رأي اصابت براي ايشان و جناب عالي مقتضي نموده، در ثاني مقرر فرمايند از آن قرار معمول گردد. في 14 شهر ذيحجه الحرام 1281.

فرزند مكرما! به نواب عمادالدوله اين اوقات اولياي دولت عثماني قدري ايرادات در كتب مذهبيه ما گرفته‎اند كه به اتحاد دولتين اين گونه كتب، كه مملو و مشحون است از سبّ و رفض خلفاي راشدين، چرا بايد در اين دولت طبع شود و منتشر سازند كه به دست اهل سنت و جماعت بيفتد و اين مغايرت نيت، خدا نكرده، خللي در كار اين مواحدت دولتين برساند. و از جمله كتب مفصله را مشخص كرده‎اند حرفشان هم اين است كه اگرچه در ازمنه سابقه اين كتابها تأليف و تصنيف شده باشند : تحفه‎المجالس؛ معراج‎السعاده؛ جوهري؛ مجالس‎المتقين؛ بيدل؛ مختارنامه؛ حيواة القلوب؛ حديقه الشيعه؛ عقايدالشيعه؛ حق‎اليقين؛ تذكره‎الائمه؛ خلاصه‎الاخبار؛ احقاق‎الحق؛ مصيبت بحار؛ رجعت بحار؛ حمله؛ غايت‎المرام؛ نكايه‎الحصام؛ زبده‎التصانيف؛ اسرارالشهاده؛ بيت‎الاحزان؛ ماتمكده؛ مهيج‎الاحزان؛ رياض‎السعاده؛ عين‎الحيواة؛ لسان‎الذاكرين؛ مخزن‎البكاء؛ ابن متمم؛ ترجمه نهج‎البلاغه؛ مقامع؛ ابواب‎الجنان؛ مجمع‎المعارف؛ حيوة القلوب؛ تحفه‎الزائر؛ زادالمعاد، منتخب‎الدعوات؛ زبدة المعارف؛ تفسير ملا فتح‎الله؛ تفسير صافي؛ مجمع‎البيان؛ منهاج‎العارفين؛ جمال‎الصالحين؛ بلدالامين؛ عيون‎الاخبار الرضا؛ مصباح كفعمي؛ حليه‎المتقين؛ نهج‎البلاغه؛ عين‎البكاء؛ سراج‎القلوب؛ محمد حنفيّه؛ يوسفيه؛ توحيد مفضّل؛ فارغ گيلاني؛ اربعين شيخ بهايي.

حرفشان اين است كه اگرچه در ازمنه سالفه اين كتابها تأليف و تصنيف شده باشند؛ ليكن، ترويج و انتشار و انطباع آنها در اين دولت شده است. لهذا، حكم همايون شد كه در دارالخلافه آنچه از اين كتب طبع شده و در دست كتابفروشان است و التزام بگيرند به خارج ملت نفروشند و از سرحدّات هم به خارج نبرند. آن فرزند كتابفروشان آنجا را خواسته، ببينند از اين كتب در نزد هر يك هر چه باشد التزام بگيرد به خارج مذهب نفروشند و التزام هم از سرحدّداران بگيرد كه اشخاصي كه به خارج مي‎روند؛ با هر يك از اين كتابها باشد كه تغيير آن عبارات را نداده باشند، نگذارند به خارج ببرند، گرفته نزد آن فرزند بياورند. و بعد از اين هم غدغن كنند از اين كتابها باسمچي‎ها ديگر چاپ ننمايند؛ به خصوص التزام از باسمچي‎ها آن مملكت بگيريد كه از اين كتابها چاپ نكنند و لازمه مراقبت را درين باب به عمل آورد. في شهر ذيحجه‎الحرام 1281.

درباب غدغن چاپ بعضي كتب جواباَ تعليقه از جانب جناب عالي صادر شده و قرار كليه مقرر گرديده است. چنان نيست كه اين بنده نداند رفتن كتبي كه متضمن مدح و سبّ اهل [سنت] و جماعت [است] به خارج ولايات و افتادن آنها به دست اهل تسنن به چه مرتبه منافي صلاح فرقه ناجيّه شيعه و حفظ رسم تقيّه مي‎باشد و موجب عداوت و اذيت اهل سنت خواهد بود به اشخاصي كه از اهالي شيعه دسترسي دارند. وليكن، در حكم سابق اسامي همه كتب مذهب شيعه را مندرج، و حكم به منع چاپ آنها فرموده بودند؛ حتي نهج‎البلاغه را. و نمي‎شود مردم را از چاپ كردن آنها منع نمود. حال كه جناب عالي توضيح فرموده‎اند و قرار داده‎اند كتبي كه متضمن رفض و قدح مذهب اهل سنت مي‎باشد چاپ ننمايند و به خارج نبرند، اين بنده غدغن كرد كه اين قبيل كتب را بالمره چاپ نكنند و ساير كتب متعلقه به مذهب اثني عشري هم به خارج ولايات نبرند. درباب كتاب مرحوم حاجي ملامحمود نظام‎العلما اين بنده تأكيد كرد تفحص نمايند، هر چه از آن كتاب در تبريز باشد جمع‎آوري نمايند كه ضبط شود. في 12 محرم‎الحرام 1282.

[32325ق]

1-1579      عبدالوهاب خان آصف‎الدوله  كارگزار آذربايجان به اتفاق  مسعود ميرزا ظل‎السلطان	2- 552  دورنمايي از شهر تبريز  در سالهايي كه بايد كتابهاي  مذهبي در آن چاپ نمي‎شد