» تبريز از دريچه تصاوير عهد قاجاريه
مختار حديدي
قديميترين مطلب مربوط به شهر تبريز در كتيبه سارگن دوم پادشاه آشور (722-750ق.م) آمده است كه آن را شهري بزرگ و آباد و داراي باروي تو در تو وصف كرده است.
تاريخ تبريز بعد از اسلام برخلاف تاريخ كهن آن كه با حدس و گمان همراه است، روشن و واضح است. اعراب اين شهر را در سال 21 هـ . ق. فتح كردند و به دنبال آن قبايلي از اعراب مانند ازدها كه از قبايل معروف يمن بودند در اين شهر ماندند و حكومت رواديان را بنيان نهادند.
در دوره حكومت رواديان تبريز پايتخت آذربايجان شد و به علت موقعيت ممتاز جغرافيايي و نظامي بيشتر از ساير شهرها مورد توجه قرار گرفت.
اهالي تبريز در سال 616 هـ .ق. موفق شدند با دادن هداياي قيمتي و پول فراوان، از هجوم مغولان به شهر و ويراني آن جلوگيري كنند. پس از حمله مغول به ايران براي اولين بار شهر تبريز به دستور آباقاخان پايتخت رسمي ايلخانان شد. سلطان محمود غازان خان معروفترين شاه مغول در سال 694هـ .ق. تبريز را مقر حكومت قرار داد و آن را به منتهاي درجه عظمت و بزرگي و آباداني رسانيد.
خواجه رشيدالدين فضلالله همداني در بخش شمالي تبريز در بيلانكوه مركز علمي ربع رشيدي را بنا نهاد. تاجالدين عليشاه جيلاني نيز مسجد عليشاه (ارك تبريز) را در مركز شهر بنا نهاد. تبريز در اين زمان رسماً پايتخت ايلخانان مغول بود و تمام مملكت از جيحون تا مصر زير اطاعت فرمانروايان تبريز قرار داشت.
پس از ايلخانان مغول، تبريز در عصر جلايريان و تركمانان آق قويونلو و قره قويونلو پايتخت ايران شد و در اين زمان (870هـ .ق) بود كه به دستور جهانشاه بن قره يوسف بن تركمان مسجد كبود (گؤي مسجد) بنا گرديد.
يورشهاي اميرتيمور و فرزندان او به تبريز، كوچ دادن اجباري صنعتگران و هنرمندان تبريزي به تركستان و بالاخره زلزلههاي بي امان و پي در پي شكوه و عظمت تبريز را به طور موقت از بين برد و اكثر آثار تاريخي كم نظير آن از بين رفت.
در سال 906هـ .ق. شاه اسماعيل صفوي تبريز را پايتخت ايران كرد. در دوران صفوي شهر تبريز بارها ميدان جنگ ايران و عثماني شد. در آغاز حكومت قاجار به خصوص زمان فتحعلي شاه، تبريز پايتخت دوم يا وليعهدنشين ايران شد و محل استقرار عباس ميرزا نايبالسلطنه گرديد. تمام وليعهدهاي خاندان قاجار در مقام حكومت آذربايجان دوران وليعهدي خود را در اين شهر سپري كردند.
در سال 1285 شمسي مردم تبريز در انقلاب مشروطيت نقش بزرگي را برعهده گرفتند و آزاديخواهاني همچون ستارخان و باقرخان در اين ديار درخشيدند.
در سال 1324 مردم تبريز و آذربايجان شاهد اعلام حكومت داخلي به رهبري فرقه دمكرات آذربايجان بودند كه اين حكومت در آذر ماه 1325 با حمله قشون دولت مركزي سرنگون شد.