1. قهوه‏چيان شهرها كه در هر محله و كوچه و گذر، يا درهر بازار و بازارچه و سرايي قهوه‏خانه‏اي داشتند، قهوه‏خانه‏هايشان محل تجمع صنفهاي مختلف بود. در هر يك از اين قهوه‏خانه‏ها كارگراني بودند كه قهوه‏چيها را در گرداندن قهوه‏خانه و عرضه خدمات به مردم كمك مي‏كردند، مانند كارگرهاي “پاي بساط“، “جارچي“، “قندگير“، “استكان‏شوي“، “قليان چاق‏كن“ يا “سرچاق‏كن“، “آتش بيار“ و “ديزي‏پز“.

هر يك از حمامهاي عمومي معتبر شهرها نيز قهوه‏خانه يا آبدارخانه‏اي داشت كه آن را يك قهوه‏چي يا يك قلياندار يا يك غلام قهوه‏چي مي‏گرداندند و از مشتريان با چاي و قليان و چپق پذيرايي مي‏كردند.

2. قهوه‏چيان قهوه‏ خانه‏ هاي خصوصي

در دوره صفوي در دربار پادشاهان كساني به نام “قهوه‏چي باشي“ آبدارخانة دربار را مي‏گرداندند. در عهد ناصرالدين شاه نوشيدن قهوه و چاي، هر دو در دربار و خانه‏هاي بسياري از روحانيان، اعيان و رجال درباري معمول شد كه اينان آبدارخانه‏ها يا قهوه‏خانه‏هايي در دربار و خانه‏هاي خود برپا كرده بودند. در اين آبدارخانه‏ها، قهوه‏چيان و قليان چاق‏كنان ماهر با منصبهاي قهوه‏چي، غلام قهوه‏چي و قلياندار و قهوه‏چي باشي يا آبدارباشي به كار گمارده شده بودند.

3. قهوه‏ چيان قهوه ‏خانه ‏هاي موقت به هنگام عزاداريها و روضه‏خوانيهاي بزرگ، به خصوص عزاداريهاي سالار شهيدان، امام حسين (ع)، در دهة محرم و اربعين حسيني در ماه صفر، و در مجالس عروسي و ميهمانيهاي بزرگ، مانند وليمة بازگشت از سفر حج يا ختنه‏سوران، و اجتماعهاي صنفي و سياسي قهوه‏خانه‏هايي در طول ايام گردهماييها برپا مي‏شد. اين قهوه‏خانه‏ها در خانه‏ها و تكايا و مساجد داير بود.

4. قهوه‏ چيان دوره‏ گرد

قهوه‏چيگري دوره‏گرد يا سيار يكي از شغلهاي سرپايي رايج در شهرها بود. قهوه‏چيان دوره‏گرد بساطي ساده و جمع و جور داشتند. اين گروه قهوه‏چي، قهوه يا چاي را به كوچه و بازار مي‏بردند و در محل تجمع كارگران و پيشه‏وران و كسبه بساط مي‏افكندند و از راه فروش قهوه و چاي زندگي را مي‏گذراندند.

قهوه‏ خانه در جامعه ايران، تحول و دگرگوني بزرگي در شكل گردهماييهاي مردم و شيوة گذراندن اوقات فراغت و نوع سرگرميهاي آنان فراهم آورد. مردم از هر قشر و گروه هر روز پس از دست كشيدن از كار روزانه، و در ايام و اوقات بيكاري در قهوه‏خانه‏ها جمع مي‏شدند و ساعتها به گفت وگو با هم و تبادل نظر درباره كارهاي اجتماعي و اقتصادي و سياسي مي‏پرداختند. در مجالس شبانة قهوه‏خانه‏ها، به خصوص شبهاي ماه رمضان كه آيينهاي سخنوري و مرثيه‏سرايي و نقالي و شاهنامه‏خواني و بازيهاي قهوه‏خانه‏اي در آن برگزار مي‏شد، معمولاً جمع زيادي از اهالي محل و مردم محله‏هاي ديگر شركت مي‏كردند و در يك محفل انس و دوستي و فضاي فرهنگي و ادبي با هم ارتباط برقرار مي‏كردند.

قهوه‏خانه كه تا چند دهة پيش كانون نشر و ترويج فرهنگ سنتي و دستاوردهاي ادبي و هنري گذشتگان ما بود و توانسته بود تاحدي يادمانهاي گذشته را در جامعه ايران و ميان عامه مردم زنده و پايدار نگه دارد كم‏كم كاركرد خود را از دست داد و صرفاً به محلي براي نوشيدن چاي و خوردن صبحانه و ناهار، و رفع خستگي درآمد و در زمان حاضر با رونق فرهنگ غربي در ميان ايرانيان و با جايگزين شدن ساندويچ‏ فروشيها، كافي شاپها و...، قهوه‏ خانه ‏ها متروك شدند و ديگر هيچ اثري از آن قهوه‏خانه‏ها در زندگي اجتماعي ايرانيان مشاهده نمي‏شود مگر در برخي روستاها كه هنوز بافت سنتي آنها دست نخورده باقي مانده است. در سالهاي اخير برخي از افراد با ذوق در تهران و بعضي شهرهاي ديگر ايران اقدام به بازسازي قهوه‏خانه‏هايي با حفظ بافت سنتي آن كرده‏اند، براي نمونه مي‏توان از قهوه‏خانه سنتي آذري نام برد كه بازسازي آن براساس طرحي بر پايه مدارك و اسناد تاريخي و اطلاعات شفاهي صاحبنظران و مطلعان تهيه شده است. در بازسازي و تركيب‏بندي فضاها و نماها و آرايه‏ها كوشش شده تا عمدتاً از آجر و كاشي و سنگ و چوب و گچ و كاهگل استفاده شود تا بر اثر آميختگي اين نوع مصالح با هم در فضاها بافتي از معماري سنتي قهوه‏خانه‏هاي قديم در چشم بينندگان تجلي يابد.

فضاهاي ساختمان قهوه‏خانه با مجموعه‏اي از پرده و تابلوي نقاشي، شمايل حضرت اميرالمومنين علي (ع)، عكسهاي پهلوانان، اسباب و اشياي قديم و زينتي، اسباب و اشياي مذهبي و گل و گلدان آرايش شده است.

لباس كاركنان قهوه‏خانه، از قهوه‏چي و بساط‏دار و جارچي گرفته تا چاي بده و ديزي‏پز و استكان جمع‏كن؛ لباسي است همشكل طرح لباسها از شكل لباسهاي رايج مردم و قهوه‏چيان در اواخر دوره قاجار و اوايل دورة پهلوي برگرفته شده است.

ماخذ: قهوه‏خانه‏هاي ايران اثر علي بلوكباشي

 

قهوه‌‏خانة سنگتراشها، تهران، بازار، نرسيده به چهارسو بزرگ، تاريخ بنا دورة قاجار	حمام خسرو آقا. اصفهان، تاريخ بنا قرن دوازدهم هجري	طرح لباس آبدار قهوه‌‏چي دربار
قهوه‏چي‏باشي دربار ناصري	قهوه‏خانه‏اي موقت در دورة قاجار	يك قهوه‏خانة اتراقي در بيرون شهر تهران دورة قاجار
قهوه‌چی دوره‌گرد	چايخانة خرم‏آباد	ديزيهاي آبگوشت
سفره‏اي است گسترده
	حاج حسن يحيي (حق‏شناس) از سخنوران قديم تهران. او قهوه‏خانه‏دار قهوه‏‏خانه‏اي در روبه‏روي بازارچة سيد اسماعيل در خيابان سيروس است