» ابيانه
تنظيم و گردآوري: مختار حديدي
در 40 كيلومتري شمال غربي نطنز از استان كاشان در دامنه كوه كركس روستايي بس كهن واقع است به نام ابيانه. اين روستا را به اعتبار آثار و بناهاي تاريخي پرتنوعش بايد از زمرة استثنايي ترين روستاهاي ايران به شمار آورد. شكوه معماري بومي و سرشار از زيبايي اين روستا، آن را در شمار نمونه هاي كم نظير ديدنيهاي جهان درآورده است.
ابيانه نقطه اي خوش منظره و خوش آب و هوا و داراي موقعيت طبيعي مساعدي است. در دورة صفويه هنگامي كه شاهان صفوي براي ييلاق به نطنز ميرفتند بسياري از نزديكان آنها و درباريان ترجيح ميدادند در ابيانه اقامت كنند.
شمار خانههاي ابيانه در سرشماري سال 1361 برابر با 500 واحد برآورد شده؛ اين خانهها تماماً بر روي دامنه پرشيبي در شمال رودخانه برزرود بنا شده است به صورتي كه پشت بام مسطح خانههاي پايين دست، حياط خانههاي بالادست را به وجود آورده است و هيچ ديواري هم آنها را محصور نميسازد. در نتيجه، ابيانه در وهلة اول روستايي چند طبقه به نظر ميآيد كه در بعضي موارد تا چهار طبقة آن را مي توان مشاهده كرد. اتاقهاي ابيانه به پنجرههاي چوبي ارس مانند مجهزند و اغلب داراي ايوانها و طارميهاي چوبي پيش آمدة مشرف بر كوچه هاي تنگ و تاريكاند كه خود به صورت مناظر جالبي درآمدهاند. نماي خارجي ديوارهاي خانههاي ابيانه با خاك سرخي كه معدن آن در مجاورت روستاست پوشيده شده است.
از آنجا كه در دامنه هاي شيبدار ابيانه فضاي كافي براي ساختن خانه هاي موردنياز وجود ندارد در اين روستا چنين رسم شده است كه هر خانواده انبار غار مانندي در تپههاي يك كيلومتري روستا، در كنار جاده و نرسيده به ابيانه ايجاد نمايد. اين غارها كه در دل تپه ها حفر شدهاند و از بيرون تنها درهاي كوتاه و محقر آن نمودار است براي نگهداري دامها و نيز آذوقة زمستاني و اشياي غيرضروري مورد استفاده قرار ميگيرد. زندگي مردم ابيانه كشاورزي و باغداري و دامداري است كه با روشهاي سنتي اداره ميشود. بيشتر زنان در امور اقتصادي با مردان همكاري دارند. ابيانه داراي هفت رشته قنات است كه براي آبياري مزارع و باغات مورد استفاده قرار ميگيرد. گندم، جو، سيب زميني و انواع ميوه به خصوص سيب، آلو، گلابي، زردآلو، بادام و گردو در ابيانه به دست ميآيد.
در سالهاي اخير قاليبافي در ابيانه رواج پيدا كرده و نزديك به 30 كارگاه قاليبافي در آنجا داير شده است. در گذشته گيوه بافي از جمله مشغله هاي پردرآمد زنهاي ابيانه بوده است كه امروزه تا حدي متروك شده است.
مردم ابيانه به سبب كوهستاني بودن منطقه و دور بودن محل آنها از مراكز پر جمعيت و راههاي ارتباطي، قرنها در انزوا زيسته و در نتيجه بسياري از آداب و رسوم قومي و سنتي و از جمله زبان و لهجة قديم خود را حفظ كرده اند. زبان مردم ابيانه فارسي با لهجة خاص ابيانه اي است كه با لهجه هاي متداول در جاهاي ديگر تفاوت اساسي دارد.
لباس سنتي آنها، هنوز هم ميان آنها رواج دارد و در حفظ آن تاكيد و تعصب از خود نشان ميدهند، در مردان شلوار گشاد و درازي از پارچة سياه و در زنها پيراهن بلندي از پارچه هاي گلدار و رنگارنگ است. علاوه بر اين، زنهاي ابيانه معمولاً چارقدهاي سفيدرنگي بر سر دارند.
قديمترين اثر تاريخي ابيانه آتشكدهاي است كه مانند ديگر بناهاي ده در سراشيبي قرار گرفته است. آتشكده ابيانه را نمونهاي از معابد زردشتي دانستهاند كه در جوامع كوهستاني ساخته ميشد.
مهمترين بنا و اثر تاريخي اين روستا يك باب مسجد جامع و قديمترين اثر تاريخي اين مسجد منبر چوبي منبتكاري آن است كه در سال 466 هجري قمري ساخته شده است. مسجد قديمي ديگر ابيانه مسجد برزله است كه داراي فضاي دلبازي است و روي لنگه در شرقي آن سال 701 هـ . ق. نوشته شده است كه مربوط به دورة ايلخانان است. مسجد تاريخي ديگر ابيانه مسجد حاجتگاه است كه كنار صخرهاي در كوهستان بنا شده و بر در ورودي شبستان آن تاريخ 952هـ . ق. مشاهده ميشود.
روستاي ابيانه داراي دو زيارتگاه است: يكي مرقد شاهزاده عيسي و شاهزاده يحيي در جنوب روستا كه به گفته اهالي فرزندان امام موسي كاظم (ع) بودهاند؛ و زيارتگاه ديگر ابيانه قدمگاه ناميده ميشود. از جمله جاها و اماكن ديدني ديگر ابيانه ميتوان از خانه غلام نادرشاه و خانه نايب حسين كاشي نام برد.
منبع: دايره المعارف بزرگ اسلامي در ذيل نام ابيانه.