» روستاي صخره‌اي كندوان

 مختار حديدي

كرانهاي مخروطي شكل و دوك مانند دامنه كوههاي سهند كه يكي از بهترين مناظر طبيعي سرزمين ايران را به تصوير مي آورد روستاي كندوان و يا در اصطلاح محلي كندوجان را در دل خود جاي داده است.

كندوان با اشكال و بافتهاي معماري باستاني از جمله نمونه‏هاي منحصر به فرد بناهاي صخر‏ه‏أي در جهان است كه در نزديكي شهر تبريز در دامنه كوههاي زيباي سهند واقع است.

سهند به خاطر برف و باران فراوان سرچشمه رودهاي متعددي است كه يا جلگه‏هاي داخلي را مشروب مي كند و يا به درياچه رضائيه مي‏ريزد. آب و هواي خوش اين منطقه سبب حاصلخيزي خاك اطراف روستاي كندوان مي گردد. مرغوب‏ترين كشتزارهاي اهالي كندوان در مقابل روستا، بر روي دشتي مرتفع و زيبا قرار دارد. دره شمالي جنوبي سرسبز كندوان يكي از خوش آب و هواترين و زيباترين نقاط كوهستاني ايران به شمار مي‏رود كه علاوه بر نهر نسبتاً بزرگ داراي چشمه‏هاي آب معدني نيز مي‏باشد كه داراي خواص پزشكي فوق العاده بوده و محتملاً در دفع سنگ كليه بي تاثير نيست مراتع سرسبز كوههاي سهند از مهمترين مراكز دامداري و دامنه هاي اطراف كندوان يكي از بهترين نقاط پرروش دام در ايران به شمار مي رود.

خصوصيات معماري بومي روستاي كندوان

معماري صخره‌اي حاكي از صحنه هاي مبارزه و جدال انسان با طبيعت و در خدمت گرفتن صخره هاي طبيعت است. در معماري معمولي به وسيله مصالح ساختماني گچ، آهك و خشت هيئت اصلي بنا را به وجود آورده در صورتي كه در معماري صخره‏اي فضاي مورد نظر در درون توده سنگ هويدا مي گردد و سنگ طبيعي نيز مانند كالبدي، قشري مستحكم در اطراف اين فضا ايجاد مي كند.

در معماري صخره‌اي از نظر شكل و طبيعت صخره ها دو نمونه مهم تشخيص مي دهيم.

1. در درون صخره‏هاي عظيم آزاد و مجزا از يكديگر فضاهاي مستقل و يكپارچه اي خلق شده كه به يك واحد مسكوني و يا واحد عمومي تعلق دارند، نماي خارجي اين گونه بناها را مي توان حجاري و تزئين كرد. در اينجا به راحتي مي‏توان پنجره و نورگير تعبيه نمود معابد هندي و قسمت معتنابهي از معماري صخره اي منطقه گورمه ، حاجي رو و كاپادوركيه تركيه و همچنين معماري صخره‌اي كندوان آذربايجان در  رديف نمونه هاي مشخص اين نوع معماري محسوب مي‏گردد.

2. در درون صخره هاي كوهها و تپه ها فضاهايي ايجاد مي گردد كه در آن صرفاً فضاي داخلي به عنوان تقريباً يك حفره وسيع و بزرگ مطرح شده است. در اينجا نماي خارجي تقريباً مفهومي نداشته و پنجره و نورگيري نيز در آن نمي‏توان تعبيه نمود. نمونه مهم آن در ايران روستاي ميمند كرمان است.

معماري صخره‌اي روستاي كندوان در رابطه با كرانهاي طبيعي و مناظر اطراف جهاني از زيبايي آفريده است. در اثر فعل و انفعالات آتشفشاني كوههاي سهند منظره‏أي در يكي از خوش آب و هواترين نقاط ايران ايجاد شده است كه بيشتر به نظر خواب و خيال مي‌آيد. دهها كران جورواجور، چندتايي، جفتي، تكي، مخروطي شكل و دوك مانند يكي از بهترين مناظر طبيعي ايران را مجسم ساخته است. از دهانه‏هاي آتشفشان سهند و ديگر كوههاي آتشفشاني طي هزاران سال مواد مذاب بيرون مي‏جهيده است. اين گدازه ها در طي قرون متمادي روي هم انباشته و به تدريج بر روي آنها پوسته‏اي از سنگ توف با مقامتهاي مختلف ايجاد گرديده است. توده ها و گدازه هاي مذاب آتشفشاني به وسيله باد و بوران و برف و باران در طي هزاران سال متمادي شكل گرفته و به فرم كران در آمده است به تدريج قسمتهاي كمتر سخت كرانها ريخته و قسمتهاي سخت‏تر باقي مانده و وضعيت كنوني را كه بيشتر به معجزه طبيعي شباهت دارد ايجاد نموده است. باد و باران مفرط به خصوص در كرانهاي ناحيه ورودي روستا بيشتر موثر بوده و صدمه زيادي به آنها وارد آورده است در صورتي كه در شرق و انتهاي روستا به خاطر وجود تپه هاي مرتفع كرانها بلندتر و سالم‏تر باقي مانده است.

فلسفه سكونت در كندوان

در كندوان شكل خارق العاده و چشمگير و خاص طبيعت است كه انسان را به سوي خود كشيد بخصوص انساني را كه سرگردان گشته و براي دفاع از زندگي خود در جستجوي پناهگاه امني است. در اين مورد احتمالاً حمله مغولان سبب شد كه مردم روستاهاي اطراف و بخصوص حيله ور از موقعيت طبيعي كرانها استفاده نموده به تدريج درون كرانها را خالي كرده و در آنها جايگزين شدند بدين ترتيب هم خود را از نظر مقابله با بيگانگان در امان ديدند هم سكونت در كرانها را در تابستان و زمستان نيز از مقابله با سرما و گرما كاملاً مطبوع يافتند.

شيارهاي متعدد در روستا كه آب رودهاي طبيعي نيز است كرانها را از يكديگر جدا كرده و شكل طبيعي كوچه هاي روستا را ايجاد نموده است. بر روي بعضي از شيارهاي پلهايي از چوب ساخته اند كه كراني را به كران ديگر مربوط مي كند.

روستاي كندوان داراي مسجد، حمام، مدرسه و آسيا مي باشد و كران مسجد يكي از بزرگترين كرانهاي روستا را تشكيل داده است. بنابر شكل مخروطي اغلب كران هاي داراي طبقات از داخل با يكديگر ارتباط ندارند كرانها عموماً داراي دو طبقه است در بعضي موارد سه و حتي چهار طبقه نيز در آنها ايجاد كرده اند.

ارتباط طبقات بالايي كرانها با خارج از طريق پلكان بسيار زيبايي از بدنه خود كران تامين گشته است. طبقه هم كف، اكثراً اصطبل بوده طبقات دوم و سوم و چهارم مسكوني است و در بعضي موارد از طبقه چهارم به عنوان انبار نيز استفاده كرده اند.

آبريزها اكثراً در كنار معابر و در خارج از كرانها و محيط مسكوني قرار داده هر چند خانواده به طور مشترك داراي يك آبريز است. آبريزها اكثراً داراي چند محل نشيمن و انباره مي‏باشد كه بستگي به شيب زمين دارد.

به خاطر قطر و ضخامت زياد كران ها ايجاد نورگير در طبقات پايين كار بسيار مشكلي است بدين مناسبت نورگيرها اغلب در طبقات بالا واقع است جنس پنجره ها از چوب بوده اغلب به شكل شطرنجي و در آنها قطعات كوچك شيشه تعبيه شده است.

هنوز آثار معماري صخره‌اي در اغلب نقاط جهان به چشم مي خورد ولي معماري صخره اي از نوع كندوان فقط در يك منطقه ديگر در روي زمين ايجاد شده و آن در دره زيباي گورمه تركيه است. البته وسعت منطقه معماي صخره‌اي در دره گورمه در حدود 15 الي 20 برابر كندوان آذربايجان است. بدين مناسبت مي توان كندوان ايران را نمونه كوچكتر گورمه تركيه دانست.

منابع:

تلخيص از نشريه بررسيهاي تاريخي شماره يك سال دوازدهم مقاله روستاي كندوان از غلامعلي همايون عكسها از كتاب ايران از نيكول فريدني

كتاب ايران سرزمين افسانه اي