معرفي کتاب

کتاب خطي  منظومه اخلاق زن و مرد با شماره 872 رف

مصنف اميراصلان. خط خوش، مرتب همراه با جدول و برخي حاشيه‏نويسي‏ها

 زيرنظر حوريه سعيدي   

اين اثر در نوع و زمان دوره ناصرالدين شاه خود کاري بود جديد که در بيان جايگاه زن در خانواده و اجتماع به صورت منظم مطالبي جالب توجه دارد. همچنين ديدگاهي انتقادي را نسبت به نگرشهايي که در جامعه و خانواده در مورد زن هست تحرير کرده است. ابتداي نسخه که طبق معمول از نعت خدا و رسول آغاز مي‏شود.

            زانچه انديشه مي‏نمايد باز               نام پروردگار به آغاز

            تا ز نامش سخن بلند شود              نامه از نامش ارجمند شود

            خالق کاينات و قائل کن                   موجد ممکنات و فاعل کن

و در ادامه اشعاري در مدح رسول (ص) و اميرالمؤمنين (ع) دارد و سپس به ستايش ناصرالدين شاه مي‏پردازد و آنگاه علت تأليف و تنظيم کتاب را چنين مي‏آورد :

            اندرين عهد فرخ و فيروز                       که ز ديروز بهتر است امروز

            هر اديبي ز نو نوائي ساخت                نثر يا نظم نسخه پرداخت

            پنج و شش سال مي‏شود بحساب       طبع کردند در ادب دو کتاب

            آنکه اول نهاد اين ترتيب                       بود اطفال را همي تأديب

            دومين نسخه شرح حال زنان               کاين چنين است و ديگريست چنان

            هر دو تأديب اين بد و آن بود                 آن ز اطفال و اين ز نسوان بود

            آنکه در شرح حال زن گفته                  در معني بسي نکو سفته

            ليک بس دور باشد از انصاف                که ز مردي زنيم لاف گزاف

            همه از نقص زن سخن رانيم               با وجودي که عيب خود دانيم

            گرچه از دست زن نه دلشادم              باز هم در خيال افتادم

            که به نظم آورم يکي نامه                   گويد از حال مرد خودکامه

            حال اين نامه هميون فال                    شرح و بسطي دهد ز حال رجال

و در ادامه مصنف توضيح مي‏دهد که منظورش از نگارش اين نظم براي آن است که مردها به عيوب خويش آگاهتر شوند، و زنان نيز در اين ميانه احساس کنند که حرفهايي از دل ايشان گفته شده

            اولاً مردها ز عجب و غرور               اندکي دورتر شوند و صبور

            از بسي کارها که روسيهند            همه تقصيرها به زن بنهند

            دومين زن چه بشنود اين پند          به دعا کوشد و شود خرسند

            اين يکي زن به آن دو تا گويد           کاين سخن از زبان ما گويد

            همه آهي کشند از دم سرد           مجلسي گرم گردد از بد مرد

            ...

            سويم فائده کدام است آن              آنکه ماند ز شخص نام و نشان

در باب دوم مصنف اعتراف مي‏کند که با مرور و گفتن منظومه باب اول فکري به نظرش مي‏رسد که چرا مردها از احوال خود آگاه نيستند و همه عيوب را از ناحيه زنان مي‏دانند

            ... روز اول چو ديدم آن دفتر                   که ز افعال زن شمرد خبر

            شوري افتاد بر سرم ناگاه                     که چرا ما ز خود نداريم آگاه

            آنچه نقص است و عيب و حيله و فن       همه را مي‏نهيم گردن زن

            اين سروش ز ما و من باشد                  آخر اين زن نه اهرمن باشد

            هر چه باشد نهان به پرده غيب              که گمان مي‏بريم باد عيب

            همه را نسبتش به زن بدهيم                هيچ نقصي به خويشتن ننهيم

وي ادامه مي‏دهد که قصد کرده گفتار مادرش را درباره وضعيت زنان زمان خود به نظم تحرير نمايد.

            ....

            کانچه پرزحمت است و باشد سخت        بهره زن نوشته‏اند به بخت

            همه دارند با خود از بد و خوب                صبر يعقوب و طاقت ايوب

            راحت از عالمي مزد گيرد                       زن به رنج است تا که مي‏ميرد

اين منظومه با پرداختن به موضوع زن موقعيت او را در جامعه و خانواده به نقد کشيده و به دليل آنکه در ميان تأليفات و تنظيمات آن دوره و حتي دوره هاي پس از آن کمتر بدين سان موضوع يافت مي‏شود، در نوع خود و زمان خود اثري است قابل توجه و شايد شروعي بوده باشد براي آثاري که بعدها در موضوع زن به قلمفرسايي و ابرازنظر پرداخته‏اند.

خاتمه :

            خدمت دوستان و آقايان                  معذرت خواهم از يکان يکان

            که از اين مهملات لاطائل                مي نکردند خورده بر قائل

...

            بارالها اميراصلان را                       کمترين بنده پريشان را

            رحم فرما که مبتلاست هنوز          در ره عشق بينواست هنوز

به تاريخ يکشنبه دوازدهم ربيع‏الاخر 1306 به تحرير کشيده شد.

صفحه اول