نسخه خطي

   نقل مجلس

نسخه خطي با عنوان نقل مجلس تأليف محمود ¹ ميرزا قاجار (سپهر) که در تاريخ 1241ق نوشته شده است. اين کتاب با نثر معمول زمان اوايل قاجار و درباره معرفي زنان شاعره خانواده سلطنت و معاصرين مي‌باشد.

مشخصات نسخه : در 52 صفحه با خط نستعليق، سرلوحه مذهّب زر و شنگرف و لاجورد، در صفحات اول و دوم ميان سطور طلااندازي، داراي دو جدول، دور سطور زر و شنگرف و لاجورد و سياه، بيروني زر و سياه، سرفصلها با مرکب قرمز، روي بعضي کلمات با مرکب قرمز خط کشيده شده است. درباره علت تحرير کتاب، مصنف در ابتداي نسخه چنين تصريح مي‌کند : « چون درين زمان ميمون و عهد همايون طبايع به فنون کمالات مايل عاجل آمد چنانکه آن شيوه از مردان تجاوز کرده به زنان هم سرايت کرده گاهي از پرده‌ نشينان خاطر که شرم مهر و ماه و غيرت آفتاب بي اشتباه بود به لباس بروز درمي‌آوردند در اين حال لازم افتاد که از اشعار ايشان به قدر وسع و تتبع پذيرا کرده کتابي ترتيب دهد و آن کتاب را مسمّي به نقل مجلس نمايد...».

در ادامه مؤلف مي‌نويسد که بنابه خواهش « کمين دخت بطني نواب ضياءالسلطنه ²» اين امر را انجام داده است.

فصل‌بندي کتاب : نسخه در سه مجلس تنظيم شده که در هر مجلس، مؤلف به معرفي شاعره‌هاي مربوطه و نمونه‌هايي از اشعار ايشان مي‌پردازد. در مجلس اول که مربوط است به معرفي شاعره‌هاي متعلق به خانواده سلطنت و شاهزادگان، و مجلس دوم، زنان شاعر و اشعار ايشان که در رده پايين‌تر از شاهزادگان هستند، و مجلس سوم در معرفي شعراي زن معاصر مي‌باشد. « ... در مجلس اول همشيرگان عظام در مجلس دوم اشعار والدگان و ساير مخدرات عصمت در مجلس سيوم احوالات شعراي نسوان معاصرين که در بلاد ايران بودند و هستند...» مؤلف توضيح مي‌دهد که در معرفي شاعره‌هاي مجلس اول و دوم گاه به آوردن تخلص اکتفاء نموده و اسامي حقيقي ايشان را نياورده است. « ... و به هر حال اسامي صاحبان مجلس اول و ثاني را که لايق نبود آشکار گويد آن دو مجلس را به تخلصي اکتفا کرده و به ترتيب حروف ابجد ياد کرديم هر مجلس را و مجلس سيوم نام برد در عهد فيروز سلطان عالمين و کاشف اسرار نشان ابوالسلطان فتحعلي شاه قاجار خلدالله ملکه در شهر جمادي‌الاول در سال هزار و دويست و چهل و يک در شهر نهاوند به سعي فقير محمود به اتمام آمد و بالله التوفيق».

همان گونه که در قبل آمد، نثر پر از تکلف نويسنده نشان از زمان تأليف اثر دارد و نيز توانايي وي را در به کار بردن الفاظ ادبي و گاه مسجع شاهد است.

در ادامه مقدمه، نويسنده به ذکر اسامي يا تخلص شاعره‌هايي که در سه مجلس و بخش خاتمه موسوم به مجلس تازه کتاب آمده است، براساس تقسيم‌بندي موقعيت و تعالي جايگاه ايشان مي‌پردازد.

مجلس اول شاهزادگان : هلال، طيبه، ملک، مخفي، سلطان، عفت، عصمت، فخري، صاحبه، تاج‌الدوله، ضيا.

مجلس دوم پردگيان حرمسراي شاهنشاه عالم پناه: آقا، حاجيه، مستوره، نوش، عفاف، قمر.

مجلس سيوم شعراي نسوان بلاد ايران زمين : زيور، حياتي، رشحه، شهباز.

و مجلس تازه که مشتمل است بر اسامي، « شعراي نسوان که در روزگار سلف بودند و هستند» : لاله خاتون، مطربه، مهري، مهستي، نورجهان بيگم، عايشه، عصمت، عفتي.

مؤلف در معرفي هر يک از شاعره و نمونه اشعار ايشان به فراخور احوال ايشان و آشنايي که با آنها دارد گاه به تفصيل و گاه به اختصار مي‌نويسد، براي نمونه: « هلال مريم سيرت فاطمه عصمتي است که از کثرت آزرم و شرم اگر به خورشيد بيند عرق خجلت از عذارش مي‌چکد بطناً و صلباً کهتر دخت ملکزاده آزاده نواب محمدتقي ميرزا است در تحرير نوشته‌جات به قدري که محتاج به نگارنده ديگر نباشد تحصيل کرده مدت سالي است که آصف‌الدوله وزير اعظم اللهيارخان قاجار را صاحبه و صاحب اختيار است وقتي که از تمشيت خانه‌داري فراغتي حاصل کند به تحرير نظمي روآورد و در مراسم نظم از من با بهره اين چند شعر از ايشان زيب اين مجلس گشت...».

اثر مذکور با وجود آنکه تنها گردآوري اسامي شاعره‌هايي است که عمدتاً در خاندان سلطنت جاي دارند و آوردن نمونه‌هايي از اشعار نه چندان محکم ايشان (عمدتاً)، ولي در عين حال کاري است نو به دليل آنکه تا آن هنگام و حتي بسيار بعد از آن، پرداختن به موضوع زن و مشغوليات يا هنرها و فنون ايشان چندان محل اعتنا و توجه نبوده است و اين اثر در نوع خود کاري است بديع و جالب و از منظرهاي ديگر، ضبط و ثبت نام افراد و زناني است که در آن دوره خاص، در مقولاتي غير از مسايل روزمره زندگي قدمهايي را برمي‌داشتند و در واقع اثري بيشتر از خود به جا گذاشتند.

_____________________________________________

1. محمود ميرزا پسر پانزدهم فتحعلي شاه قاجار، متولد 1214ق از شاهزادگان با سواد قاجاريه و صاحب تأليفات متعددي بوده به نام تذکره محمود و سفينه محمود و گلشن محمود در شرح حال بزرگان از شعراء و ادباء و دراويش و متصوفه و خود نيز شاعر بوده و به نام خويش تخلص مي‌نموده است.

2. شاه بيگم ملقب به ضياء‌السلطنه از دختران فتحعلي شاه و خواهر محمود ميرزا، زني بود با سواد، شاعره، هنرمند و از خطاطان و خوشنويسان عهد خود محسوب مي‌شده و در نزد پدر خويش نگارنده اسرار بوده است.

  دیگر مطالب خواندنی این شماره

 زنان و جامعه: 1- انجمن همت خواتين  2- نهضت تحريم تنباکو 

 بناهاي تاريخي : شاهچراغ  

 زنان فاضل: مستوره کردستاني (اولين تاريخ نگار زن در ايران و خاورميانه و نزديک)

 نشريات: روزنامه شکوفه