سهيلا عين اله زاده

ميرزا حسن خان مستوفي الممالک آشتياني سوم پسر ميرزا يوسف مستوفي الممالک¹ ــ صدراعظم ناصرالدين شاه ــ متولد 1292 ق در تهران. مقام و لقب مستوفي الممالکي (وزير دارائي) بيش از يک قرن در خاندان او بوده. از پنج سالگي تحت نظر «معلم سرخانه» شروع به تحصيل کرد، علاوه بر معلومات متداول روز صرف و نحو عربي و ادبيات و قسمتي از شرعيات را آموخت و مراقبت امر تحصيل و تربيت وي با محمود خان ملک الشعرا بود. تحصيلات متوسطي داشت. زبان فرانسه را به خوبي مي‌دانست، به اقتضاي تربيت پدري درويش مسلک بود، به شعائر ملي و مذهبي احترام مي‌گذاشت، داراي احساس و غرور ملي بود، همين احساسات و رفتار بزرگمنشانه به او يک شخصيت ملي داده بود و عموم طبقات او را «آقا» خطاب مي‌کردند. در 1301 از طرف شاه لقب «مستوفي الممالک» گرفت. در 1303 ق پس از درگذشت پدر، رسماً کليه مشاغل ميرزا يوسف را بر حسب امر شاه با پيشکاري ميرزا هدايت الله وزير دفتر (پدر دکتر مصدق) بر عهده گرفت. پس از به سلطنت رسيدن مظفرالدين شاه، و تضعيف موقعيتش به خاطر نفوذ اطرافيان آذربايجاني شاه در دربار ضمن کناره جويي از امور عازم اروپا شد و ثروت پدري را در راه خوشگذراني اشرافي از دست داد. او علاقه زيادي به شطرنج و شکار، تعدد همسر و فرزند داشت.² اقامت در اروپا تأثير عميقي بر افکار او گذاشت. پس از استقرار مشروطه به اصرار اتابک به ايران بازگشت و جمعيتي به نام مجمع انسانيت را تشکيل داد و به همراه دکتر مصدق به فعاليت سياسي پرداخت. تا بمباران مجلس، سمت وزير جنگ را به عهده داشت. پس از فتح تهران، ابتدا وزير ماليه کابينه سپهدار اعظم و سپس وزير دربار احمد شاه شد. سرانجام پس از استعفاي دولت اول سپهدار با اعمال قدرت دمکراتها به نخست وزيري احمد شاه انتخاب شد.³ مستوفي شش بار (از 1328 ق ـ 1336 ق) به نخست وزيري رسيد که که هر دوره بنا به دلايلي از اين سمت کناره گيري مي‌کرد. او چند نوبت وزير جنگ، نماينده مجلس، يک بار وزير مشاور و ... شد. از جمله مهمترين وقايعي که در دوره‌هاي صدارتش اتفاق افتاد، مي‌توان به موارد ذيل اشاره کرد: ترور آيت الله بهبهاني، علي محمد خان تربيت، مرتضي قلي خان صنيع الدوله، وقوع جنگ جهاني اول، اشغال بخشهايي از ايران توسط نيروهاي روس، انگليس و عثماني،تهديد پايتخت توسط نيروهاي روسي و پديده مهاجرت ابتدا به کرمانشاه و سپس به اسلامبول و تعطيلي مجلس سوم به دليل مهاجرت، بروز قحطي⁴، ترور نافرجام مدرس که مستوفي براي بهبود او تاکيد بسيار کرد.⁵ خلع سلاح مجاهدين مشروطه، استخدام مستشاران خارجي و پاسخ دندان شکن به اولتيماتوم در مورد نا امني راههاي جنوب به دولت انگليس، اعلام بيطرفي در جنگ جهاني اول، رد پيشنهاد انگليس، براي تشکيل قواي متحدالشکل، تأسيس ذوب آهن، کتابخانه ملي، قانون سربازگيري (نظام وظيفه)، اصلاح حقوق مستخدمين دولت و کسر حقوق کارمندان دولت.⁶

دوره پنجم صدارت مستوفي در 5 بهمن 1301، با دسته بنديهاي مجلس چهارم مواجه شد. نخست وزيري مستوفي با کمک سوسياليست‌ها بود ولي اقليت بزرگي به زعامت سيد حسن مدرس با زمامداري او مخالف بودند و قوام السلطنه را براي ادامه خدمت مناسبتر مي‌دانستند. بالاخره مدرس در خرداد 1302 دولت را استيضاح نمود و طي نطق مفصلي «آقا» را قاصر دانست نه مقصر. مستوفي را با قوام مقايسه کرد و آن دو را به دو شمشير تعبير نمود. وي گفت مستوفي حکم شمشير مرصع را دارد که بايد در اعياد و جشنها و تشريفات آن را به کمر بست ولي قوام السلطنه چون شمشير برنده‌‌اي است که در موقع رزم بايد از آن استفاده نمود. مستوفي با حضور در مجلس، پاسخ مشروحي به استيضاح داد، که يکي از معروفترين نطقهاي وي بود و جمله معروف نه آجيل مي‌دهيم نه آجيل مي‌گيريم را در اين سخنراني بيان داشت.⁷ پس از سه سال خانه‌نشيني در 16 خرداد 1305 مستوفي براي بار ششم به نخست وزيري رسيد و چندين نوبت کابينه خود را ترميم نمود. مستوفي پس از کناره گيري از کار در 1306 ش به دنبال اعتراض کارمندان دولت نسبت به کسر حقوقشان تا آخر عمر شغلي اختيار ننمود. سرانجام در 6 شهريور 1311 بر اثر سکته قلبي فوت کرد.⁸ مستوفي گرايشهاي روسوفيلي داشت به همين سبب روسها قبل و بعد از پيروزي بلشويکها در اين کشور از او حمايت مي‌نمودند اما اين گرايش مستوفي به روسيه، به منزله وابستگي به اين کشور و اعطاي امتياز به آن نبود.⁹

____________________________________

1. مهدي بامداد، شرح حال رجال ايران در قرن 14،13،12 هجري، ج1، تهران: زوار، 1347ـ1351، ص 318.

2. ابراهيم صفائي، رهبران مشروطه: مشتمل بر 24 بيوگرافي و شرح جالب و شگفت انگيز کليه حوادث و وقايع نهضت مشروطه ايران، تهران: جاويدان علمي، 1344ـ 1346، صص 495، 501ـ502، 525ـ526.

3. پرويز افشاري، نخست وزيران سلسله قاجاريه، تهران: وزارت امور خارجه، مرکز چاپ و انتشارات، 1383، صص 130ـ 131.

4. نجفقلي پسيان، خسرو معتضد، معماران عصر پهلوي، تهران: نشر ثالث؛ نشر آتيه، 1379، صص 17ـ 19.

5. ابراهيم صفائي، پيشين، ص 522.

6. نجفقلي پسيان، خسرو معتضد، پيشين، صص 17ـ 19.

7. ابوالفضل قاسمي، اليگارشي يا خاندانهاي حکومتگر ايران، تهران: رز، دانش و آرمان، 1354، ص 207.

8. نجفقلي پسيان، خسرو معتضد، ص 19.

9. پرويز افشاري، ص 320.