فاطمه معزي

سرلشکر ايرج مطبوعي فرزند ميرپنج حسن آقا، در سال 1274ش متولد شد. او همچون پدر نظاميگري را در پيش گرفت و پس از فارغ‌التحصيلي از مدرسه نظامي قزاقخانه، براي ادامه تحصيل به روسيه رفت. در بازگشت به نيروي قزاق پيوست و در کودتاي سوم اسفند 1299 از همراهان رضاخان به تهران بود. ¹

مطبوعي پله‌هاي ترقي ارتش نوين را به سرعت طي کرد و در 1305ش با درجه سرهنگي معاون لشکر خراسان ² و در 1314 با درجه سرتيپي به فرماندهي اين لشکر منصوب شد. ³ در همين سال در مشهد عليه فرامين تجددگرايي چون کشف حجاب، متحدالشکل شدن البسه و تغيير کلاه مقاومت‌هايي شکل گرفت. روحانيت خراسان براي مقابله با اين دستورات سخنراني‌هايي ترتيب داده و شيخ بهلول در مسجد گوهرشاد در همين خصوص سخنراني تندي عليه حکومت کرد و در پي آن ممنوع‌المنبر شد. اما حمايت مردم، لغو اين ممنوعيت را در پي داشت، تجمع مردم در مسجد گوهرشاد براي سخنراني شيخ بهلول حکومت خراسان را به وحشت انداخت. عوامل حکومت خراسان به همراه سرلشکر ايرج مطبوعي به مشورت با تهران پرداختند، رضاشاه که از اين واقعه به شدت نگران بود به فرمانده لشکر خراسان و ديگر مقامات حکومت خراسان اعلام کرد که تعلل در اين واقعه، مساوي با سقوط حکومت است ⁴ و فرمان سرکوب را صادر کرد. لشکر شرق به فرماندهي سرتيپ مطبوعي مأمور محاصره و شليک به سوي تظاهرکنندگان شدند. سرتيپ مطبوعي اين واقعه را چنين روايت مي‌کند:

         ... من در منزلم بودم که به من اطلاع دادند که استاندار (فتح‌الله پاکروان) و رئيس شهرباني به ديدن من آمده‌اند. آنها از من به عنوان فرمانده لشکر نظر خواستند و از من خواستند که به محل آستان قدس سرباز بفرستم تا شورش مردم را بخوابانند... من و استاندار و رئيس شهرباني هر کدام جداگانه جريان امر را به تهران گزارش کرديم و از تهران منتظر دستور مانديم... در جواب تلگراف من از دفتر مخصوص شاه جواب آمد. اين جواب با نهايت تغيّر و فحاشي بود... به من دستور داده شده بود که فوراً عده‌اي نظامي در اختيار استاندار قرار بدهم. ⁵

تعداد کشتگان و زخميهاي اين واقعه را نزديک به دو هزار نفر ذکر کرده‌اند. رضاشاه پس از اين واقعه بسياري از رؤساي ادارات خراسان را برکنار کرد ولي سرتيپ مطبوعي تا سال 1318 پس از ارتقاء به درجه سرلشکري، فرماندهي لشکر سوم تبريز به وي واگذار شد و تا شهريور 1320 در اين مقام باقي ماند. ⁶در نخستين روزهاي شهريور 1320 حمله قواي شوروي به آذربايجان آغاز شد، اما مطبوعي در آغاز اين حمله را جدي نگرفت و در مقابل پيشنهاد موضع‌گيري در گردنه صائين، رئيس رکن سوم لشکر اردبيل، سپهبد کمال را به « پاي نقشه برد و پيشرفت آلمانها را نشان داد». ⁷ اما پس از حمله هوايي قواي شوروي به تبريز مطبوعي حمله متفين را جدي گرفت و در اولين اقدام خانواده خود را همراه با اثاثيه منزلش به تهران حرکت داد ⁸ و خود نيز به همراه قواي لشکرش عقب‌نشيني از تبريز را به مقاومت ترجيح داد. ⁹ پس از شهريور 1320 به عنوان فرمانده فراري در دادگاه نظامي محاکمه و بازنشسته شد. اما در 1326 مجدداً به کار در ارتش دعوت و به رياست سرشته‌داري ارتش منصوب شد. ¹⁰

سرلشکر ايرج مطبوعي 6 دوره سناتور انتصابي تهران بود و پس از پيروزي انقلاب اسلامي دستگير و در دادگاه انقلاب اسلامي محاکمه شد. مورد اول اتهام وي « تجهيز دو گردان نظامي از افراد لشکر خراسان در سال 1314ش و اعزام و فرماندهي آنان جهت سرکوبي متحصنين و مخالفين رژيم منفور پهلوي که براي اعتراض به اعمال خلاف شرع و قانون رضاخان قلدر به مسجد گوهرشاد و در جوار حرم مطهر متحصن شده بودند و دستور کشتار آنان بود. » ¹¹ او بنابر همين موارد اتهامي محکوم به اعدام و در 2 مهر 1358 حکم وي اجرا شد. ¹²

1. حسين فردوست. ظهور و سقوط سلطنت پهلوي. تهران، اطلاعات، 1367. ج 1. ص 69.

2. باقر عاقلي. رضاشاه و قشون متحدالشکل 1320ـ 1300. تهران، نامک، 1377. ص 242 .

3. همان. ص 333 .

4. محمدعلي شوشتري. خاطرات سياسي محمدعلي شوشتري، خفيه‌نويس رضاشاه پهلوي. به اهتمام : غلامحسين ميرزاصالح. تهران، کوير، 1379. ص 66 .

5. ظهور و سقوط. ج 1. ص 69 .

6. قشون متحدالشکل ـ 564 .

7. حسين مکي. تاريخ بيست ساله ايران. تهران، اميرکبير، ج 7. ص 458-457 .

8. بهروز خاماچي. اوراق پراکنده از تاريخ تبريز. تبريز، فروغ ازادي، 1370. ص 298 .

9. تاريخ بيست ساله ايران. ج 7. ص 477 .

10. همان. ص 173 .

11. سينا واحد. قيام گوهرشاد. تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي، 1366. ص 82 .

12. ظهور و سقوط . ج 1. ص 69 .