مظفر شاهدي

ميرزا محمدتقي‌ خان اميرکبير فرزند کربلايي قربان بيگ فراهاني در سال 1222 ق در هزاوه فراهان از توابع اراک (سلطان‌آباد پيشين) متولد شد. کربلايي قربان پدر اميرکبير در دستگاه ميرزا عيسي (ميرزا بزرگ) پدر ميرزا ابوالقاسم قائم‌‌مقام سمت آشپزي داشت. مادر اميرکبير فاطمه‌ سلطان دختر استاد شاه محمد‌ بنا از اهالي فراهان بود. ميرزا محمدتقي خان به خاطر هوش و استعداد کم‌نظيرش از همان دوران نوجواني مورد توجه ميرزابزرگ و سپس قائم‌مقام فراهاني قرار گرفت و به ترتيب به سمت منشي‌گري آن دو دست يافت و به سرعت مورد توجه قائم‌مقام و عباس ميرزا نايب‌السلطنه قرار گرفت. اولين تجربه سياسي ميرزا محمدتقي خان همراهي خسرو ميرزا فرزند نايب‌السلطنه و هيئت همراه او در سفرش به روسيه تزاري بود. اين سفر به‌دنبال قتل گريبايدوف وزير مختار روسيه در تهران و در شوال 1244 و به منظور عذرخواهي از واقعه قتل گريبايدوف صورت گرفت. ميرزا تقي خان طي سالهاي آتي بيش‌از‌پيش در انجام امور ديواني و غيره لياقت و شايستگي نشان داد و در اواخر دوران سلطنت فتحعلي‌شاه در دستگاه محمدخان زنگنه اميرنظام و پيشکار آذربايجان وارد خدمت شد. چند سال بعد و در 1253 ق ميرزا محمدتقي وزير نظام آذربايجان گرديد. ميرزا محمدتقي که اينک به اميرنظام ملقب شده بود در 16 شوال 1253 به همراه ناصرالدين ميرزا وليعهد عازم روسيه شد و در ارمنستان (ايروان) با نيکلاي اول تزار روسيه ملاقات کرد. از مهمترين مأموريتهاي سياسي اميرنظام در دوران سلطنت محمد شاه رياست نمايندگي دولت ايران در کميسيون صلح ارزنة‌الروم بود که به عنوان «وکيل تام الاختيار» ايران در ماه صفر 1259 آغاز شد و به‌رغم تمام مشکلاتي که بروز کرد پس‌ از چهار سال که از اقامت اميرکبير در عثماني سپري مي‌شد قرارداد صلح مطلوبي با عثماني به امضا رسيد. پس از عقد قرارداد صلح در 16 جمادي الثاني 1263 اميرنظام سخت مورد تشويق و تفقد محمدشاه قرار گرفت. اميرنظام که از سالها قبل با ناصرالدين ميرزا الفت و نزديکي پيدا کرده بود پس از فوت محمدشاه مقتدرانه مقدمات و اسباب بر تخت نشستن ناصرالدين شاه را فراهم آورد و در 14 شوال 1264 سلطنت ناصرالدين شاه را اعلام کرد. اميرنظام که با آغاز سلطنت ناصرالدين شاه منصب صدراعظمي يافته بود در 22 ذي قعده 1264 علاوه بر لقب اميرنظامي به القاب اميرکبير اتابک اعظم نيز مفتخر شد. اميرکبير مدت کوتاهي پس از صدارت اصلاحات سياسي، امنيتي، مالي، اقتصادي و فرهنگي‌اش را آغاز کرد و در اين ميان ايجاد امنيت و پايان دادن به شورشها و ياغي گريها و نيز اصلاحات مالي و جلوگيري از اجحافات پيدا و پنهان صاحبان قدرت و نفوذ را در اولويت برنامه هاي خود قرار داد و مدت کوتاهي پس از صدارت نشان داد که قصد دارد از نفوذ و دخالت بيگانگان (روس و انگليس) در امور مختلف کشور بکاهد. از جمله اقدامات مهم اميرکبير پايان دادن و سرکوب شورش محمدحسن خان سالار فرزند اللهيارخان آصف الدوله در خراسان (در نوروز 1266 ق) بود. در همان حال اميرکبير ضمن نظم بخشيدن بر امور دستگاه سلطنت و حکومت و کنترلي که بر اعمال و رفتار ديوانيان، شاهزادگان، خاندان سلطنت، رجال و صاحبان قدرت و غيره اعمال مي‌کرد اصلاحات گسترده اي در امور اداري کشور به عمل آورد و با ريشه‌کن کردن بسياري از مفاسد اداري و مالي در اداره امور کشور نظمي نو پديد آورد؛ بگذريم از اين که اقدامات اصلاحي اميرکبير برخي از مهمترين ديوانيان و صاحبان نفوذ و قدرت را با او دشمن کرد. از ديگر اصلاحات اميرکبير بازسازي ارتش و قشون و پايه‌گذاري نظمي نو در نيروي نظامي کشور بود. آگاهان و ناظران امور در همان روزگار از سازمان نظامي جديدي که اميرکبير پايه گذاري کرد سخت تمجيد و تحسين مي‌کنند. از ديگر اقدامات اميرکبير ايجاد چاپارخانه، تذکره خانه (اداره گذرنامه)، بناي بازار و تيمچه و سراي امير در تهران، تأسيس سازمان اطلاعاتي ­- جاسوسي  و خبررساني و خفيه‌نويسي بود که در دوران صدارت او بسيار کارآمد عمل مي‌کرد. امير کبير همچنين تلاشهاي بسياري براي اصلاحات قضايي و به تبع آن از ميان برداشتن رسم بست‌نشيني انجام داد که در موارد بسيار روندي انحراف‌‌آميز يافته بود. از مهمترين اقدامات اميرکبير تأسيس دارالفنون بود که پس از تلاشهاي بسيار در 5 ربيع‌الاول 1268و فقط 13 روز قبل از قتل اميرکبير افتتاح شد. اميرکبير در همان دوران کوتاه صدارت (1264─ 1268 ق) گامهاي استواري براي توسعه اقتصادي و صنعتي کشور و نيز رشد اقتصاد تجاري کشور برداشت و براي مثبت شدن تراز بازرگاني خارجي ايران تلاشهاي فراواني انجام داد. انتشار روزنامه وقايع‌اتفاقيه، تلاش براي ترجمه و انتشار کتب از ديگر اقدامات اميرکبير بود. اميرکبير که خود فردي مذهبي بود در ارتقاء شأن و منزلت علما و روحانيون کوشيد. به‌ويژه نقش برجسته اميرکبير در سرکوب شورش باب و از ميان برداشتن فتنه ‌بابيه که با محاکمه و اعدام سيد علي‌محمد باب به‌پايان رسيد، روابط اميرکبير و علماي ديني را بيش‌از‌پيش تحکيم بخشيد. وطن‌دوستي و مخالفت شديد اميرکبير با نفوذ کشورهاي خارجي در ايران، تلاش براي برقراري عدالت و امنيت، جلوگيري از شکنجه و آزار متهمان و مجرمان، جلوگيري از پناهندگي جنايتکاران و مجرمين سياسي و غيره در سفارتخانه‌هاي خارجي و تلاش براي قطع ارتباط جاسوسي ­- اطلاعاتي اتباع داخلي براي نمايندگان خارجي از ديگر اقدامات اصلاحگرانه اميرکبير در طول دوران کوتاه (چهار ساله) صدارت بود.

اميرکبير که از همان آغاز صدارت سخت مورد حمايت و اعتماد ناصرالدين شاه قرار گرفته بود در روز جمعه 22 ربيع‌الاول 1265 با ملکزاده خانم عزت‌الدوله خواهر تني شاه ازدواج کرد.

تلاشهاي اصلاحگرانه اميرکبير مدتي طولاني تداوم نيافت و در حالي که سياست خارجي مستقل اميرکبير و تلاشهاي جدي او براي قطع نفوذ و دخالت روس و انگليس مي‌رفت تا طليعه آغاز عصر نويني در کشور شود توطئه‌هاي نمايندگان سياسي اين دو کشور و همگامي بدخواهان پيدا و پنهان داخلي اميرکبير با سياست بيگانگان به‌تدريج موجبات رنجش و سپس نوميدي و خشم ناصرالدين شاه را از او فراهم آورده از صدارت اعظمي و ديگر مشاغل اداري و نظامي‌اش معزول کرده و به شهر کاشان تبعيد کرد. بدين ترتيب با دسيسه بيگانگان و همدستي و خيانت گروهي از عوامل اثرگذار داخلي ناصرالدين شاه حاجي علي مراغه اي (حاجب‌الدوله) را مأمور قتل اميرکبير کرد.

اميرکبير در محرم 1268 از مقام صدارت عظمي عزل شد و در شب شنبه 18 ربيع‌الاول 1268 توسط حاجب‌الدوله در حمام فين کاشان به قتل رسيد.

منابع

ملکي، حسين. زندگاني ميرزاتقي خان اميرکبير. تهران، علمي، 1323.

آدميت، فريدون. اميرکبير و ايران. تهران، خوارزمي، 1348.

کاشفي، محمد. قائم مقام فراهاني و اميرکبير. تهران، حافظ نوين، 1376 .

کاوه جبلي، عليرضا. سياست خارجي اميرکبير. تهران، جويا، 1371.

نامه هاي اميرکبير به انضمام رساله نوادرالامير. تهران، نشر تاريخ ايران، 1371.

احمد پناهي، محمد. اميرکبير تجلي افتخارات ملي. تهران، کتاب نمونه، 1374.

اقبال آشتياني، عباس. ميرزا تقي خان اميرکبير. تهران، دانشگاه تهران، 1340 .

حکيمي، محمود. داستانهايي از زندگاني اميرکبير. تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامي، 1372.

روشني زعفرانلو، قدرت‌الله. اميرکبير و دارالفنون. تهران، دانشگاه تهران، 1354.

نجمي، ناصر. چهره امير. تهران، عطايي، 1368.

هاشمي رفسنجاني، علي اکبر. اميرکبير يا قهرمان مبارزه با استعمار. قم، دفتر انتشارات اسلامي، 1363.

زاهدي، پرويز. ميرزا تقي خان اميرکبير. تهران، سروش، 1365.

انقطاع، ناصر. اميرکبير فرزند خلف ايران. تهران، دانشگاه علوم ارتباطات اجتماعي، 1350.