مؤسسه مطالعات تاريخ معاصر ايران IICHS

مظفر شاهدي

shahedi@www.iichs.org

طي چند ماهه پس از کودتا دکتر «دونالد. ن. ويلبر» از مأموران بلندپايه سيا، که در طراحي و اجراي کودتاي 28 مرداد 1332 نقش مهمي داشت و از جزئيات آن اقدام تبه‌کارانه آگاهي تمام و کمالي داشت، گزارشي از فرايند طراحي و اجراي کودتا تهيه و در اختيار مقامات سياسي ـ اطلاعاتي دولت امريکا قرار داد تا بتوانند براي عملياتهاي مشابه (در آينده) از آن بهره‌برداري کنند. دونالد ويلبر فرايند نهايي شدن طرح کودتا عليه دولت دکتر محمد مصدق را چنين تشريح کرده است:

هنگامي که مسلم شد بر سر کار ماندن دولت مصدق به ‌سود دولت آمريکا نيست و سازمان سيا نيز توسط وزير امور خارجه در مارس 1953 (اسفند 1331تا فروردين 1332) از تصميم دولت آمريکا پيرامون اين موضوع آگاه شد، اين سازمان مبادرت به‌ ترسيم برنامه‌اي نمود که به ‌ياري آن اهداف ياد شده مي‌توانست به‌ وسيله اقدام پنهاني، محقق شود. برآوردي تحت عنوان "عوامل مربوط به ‌سرنگوني مصدق" در 16 آوريل 1953 (27 فروردين 1332) انجام شد. در اين طرح مشخص شد که سرنگوني مصدق از طريق اقدامي مخفيانه امکان‌پذير خواهد بود. در آوريل تصميم بر آن شد که سيا بايد با هماهنگي و همنوايي سرويس سري اطلاعات بريتانيا عمليات پيش‌بيني‌شده را راهبري نمايد. در پايان آوريل (اوايل ارديبهشت 1332) قرار شد که مقامات سيا و سرويس اطلاعاتي بريتانيا در قبرس برنامه را ترسيم کنند و براي تأييد نهايي، به ‌مرکز فرماندهي سيا و سرويس مزبور و نيز به‌ وزارتخانه‌هاي امور خارجه ايالات متحده و بريتانيا تسليم نمايند. در تاريخ 3 ژوئن 1953 (13 خرداد 1332) سفير ايالات متحده در ايران، "لوي وسلي هندرسون" به‌کشور خويش بازگشت و در آن‌جا همه اهداف و آرمانهاي يادشده و نيز قصد سيا در طراحي شيوه‌اي مخفيانه جهت رسيدن به‌اين اهداف، به‌او تفهيم شد. در روز 10 ژوئن 1953 (20 خرداد 1332) برنامه تکميل شد و در اين روز آقاي "کرميت روزولت"، رييس بخش خاور نزديک و آفريقاي سازمان سيا (که حامل ديدگاههاي وزارت امورخارجه، سيا و سفير ايالات متحده، آقاي هندرسون بود)، آقاي "راجر گويران"، فرمانده پايگاه سيا در ايران و دو مقام طراح سازمان سيا براي گفتگو در مورد برنامه، در بيروت گرد هم آمدند. پيشنهاد عمليات با اندک دگرگونيهايي در 14 ژوئن 1953 (24 خرداد 1332) به‌ سرويس اطلاعاتي بريتانيا ارايه شد .

در روز 19 ژوئن 1953 (29 خرداد 1332) برنامه نهايي عمليات که از سوي آقاي روزولت به‌نمايندگي سيا و نيز از سوي سرويس اطلاعاتي بريتانيا در لندن پذيرفته شده بود، در واشنگتن به‌وزارت امور خارجه، آقاي "آلن و. دالس"، رئيس سيا و به ‌آقاي هندرسون و نيز هم‌زمان به‌وسيله سرويس اطلاعاتي بريتانيا جهت تأييد به‌وزرات امور خارجه آن کشور ارائه شد. ايالات متحده و بريتانيا اجراي برنامه تي. پي. آژاکس را مجاز شمردند...

در روز 19 ژوئن 1953(29 خرداد 1332) برنامه نهايي عمليات که از سوي آقاي روزولت به‌نمايندگي سيا و نيز از سوي سرويس اطلاعاتي بريتانيا در لندن پذيرفته شده بود، در واشنگتن به‌وزارت امورخارجه، آقاي "آلن و. دالس"، رئيس سيا و به ‌آقاي هندرسون و نيز هم‌زمان به‌وسيله سرويس اطلاعاتي بريتانيا جهت تأييد به‌وزرات امور خارجه آن کشور ارائه شد. ايالات متحده و بريتانيا اجراي برنامه تي. پي. آژاکس را مجاز شمردند...

«دونالد. ن. ويلبر» درباره تمهيد مقدمات مجرا ساختن طرح کودتا توسط عوامل کودتا در ايران و خارج از ايران، چنين توضيح مي‌دهد:

ايالات متحده و بريتانيا، اجراي برنامه تي. پي. آژاکس [نام رمزي که به‌عمليات کودتا داده شده بود] را مجاز شمردند و رئيس سيا موافقت رئيس‌جمهور ايالات متحده را به‌دست آورد. سرويس اطلاعاتي بريتانيا با هماهنگي رئيس سيا و آقاي هندرسون پيشنهاد نمود که آقاي روزولت فرماندهي مراحل نهايي عمليات را در تهران برعهده بگيرد. وزارت امور خارجه تصميم گرفت که بهتر است آقاي هندرسون بازگشت خود را به‌تهران از مذاکرات واشنگتن تا پايان عمليات به‌تأخير اندازد. تمهيدات مشترکي با سرويس اطلاعاتي بريتانيا در نظر گرفته شد بدين‌گونه که ارتباط عملياتي از قبرس که دو مقام سيا به‌طور موقت در آن مستقر شده بودند راهبري، و عمليات از سوي واشنگتن پشتيباني شود. تجهيزات سيا نيز امکان ارتباط سه‌جانبه فوري ميان تهران، قبرس و واشنگتن را فراهم مي‌کرد. زمان آغاز عمليات نيمه اوت (اواخر مرداد 1332) تعيين شد.

در ايران، عوامل تبليغاتي سيا و سرويس اطلاعاتي بريتانيا مي‌بايست يک تلاش گسترده و روزافزون تبليغاتي را از طريق مطبوعات تهران راهبري مي‌کردند تا به‌هر ترتيب ممکن، موجبات تضعيف دولت مصدق را فراهم آورند. در ايالات متحده، مقامهاي بلندپايه آمريکايي مي‌بايست اظهارنظرهايي رسمي ارائه مي‌دادند تا مصدق از هرگونه کمک اقتصادي دولت آمريکا، قطع اميد کند و عموم ايرانيان هواخواه اسطوره مصدق را که مي‌پنداشتند ايالات متحده از رژيم اوپشتيباني مي‌کند، از اشتباه در آورند.

سرلشکر فضل‌الله زاهدي، عضو پيشين کابينه مصدق، به‌ عنوان شايسته‌ترين جايگزين نخست‌وزير انتخاب شد؛ زيرا او تنها فرد توانمندي بود که همواره و آشکارا با مصدق مخالفت مي‌کرد و هواخواهاني داشت. سازمان سيا مي‌بايست با او تماس برقرار مي‌کرد تا او را از عمليات و هدف سازمان در انتصاب او به‌عنوان نخست‌وزير جديد آگاه نمايد. زاهدي مي‌بايست يک هيأت نظامي پيشنهاد مي‌کرد که سازمان سيا با ياري آن جزئيات برنامه عملياتي را طراحي کند. از آغاز، همکاري شاه به‌عنوان بخشي اساسي از برنامه مورد توجه قرار گرفت. همکاري او مهم بود تا از اين رهگذر، اقدام مورد نياز پادگانهاي نظامي تهران تضمين و جايگزيني يک نخست‌وزير جديد قانوني [جلوه داده] شود.

ويلبر از نقش قابل توجه اشرف پهلوي و ژنرال شوارتسکف آمريکايي، فرمانده سابق ژاندارمري ايران، در پيشبرد مقاصد کودتاچيان سخن به ميان آورده و از تلاشهاي گسترده ماموران سيا براي همراهي افسران ارتش با طرح کودتا ياد مي کند و نيز همزمان ، به موضع گيريهاي خصمانه رييس جمهور و ساير مقامات آمريکايي عليه دولت مصدق و نگراني شديد آنان از خطر سقوط ايران به دامان کمونيسم مي‌پردازد، که همه آن اقدامات و موضع گيريها در هماهنگي با طراحان و مجريان کودتاي در دست اقدام در ايران صورت عملي به خود مي گرفت.

«دونالد. ن. ويلبر»، مأمور بلندپايه سيا و از طراحان کودتا عليه دولت دکتر محمد مصدق، ضمن اشاره به کودتاي ناموفق 25 مرداد 1332 از تلاش مأموران سيا و MI6 و عوامل ايراني آنان براي تداوم طرح در دست انجام سخن به‌ميان مي‌آورد:

در اوايل بعدازظهر 17 اوت 1953 (26 مرداد 1332)، "هندرسون" [سفير آمريکا] به‌تهران بازگشت. سرلشکر زاهدي در يک مصاحبه مطبوعاتي مخفي ــ که سيا ترتيب داد و نيز امکانات چاپ و نشر پنهاني اين سازمان ــ به ‌ايرانيان اعلام کرد که او قانوناً نخست‌وزير است و مصدق کودتايي غيرقانوني را عليه او به‌راه انداخته است. عوامل سيا شمار فراواني رونوشت از فرمانهاي متضمن انتصاب زاهدي و برکناري مصدق، انتشار دادند. سفير ايالات متحده در بغداد، "برتون. واي. بري"، با شاه تماس گرفت و اظهار کرد که او مطمئن است که شاه با وجود شرايط نامساعد آن هنگام به‌زودي به‌ايران بازخواهد گشت. هنگامي که شاه از بغداد به‌رم پرواز نمود، در آن‌جا نيز با او ارتباط برقرار شد. آقاي روزولت و پايگاه سيا در تهران پيوسته گزارش مي‌دادند که پيروزي ظاهري مصدق، نکته‌اي انحرافي بيش نيست، زيرا نشانه‌هاي محکمي دال بر وفاداري ارتش به‌شاه وجود دارد و احتمال تغيير جهت مناسب در اوضاع، امري شدني است. پايگاه سيا پافشاري بيشتري به‌ وزراتخانه‌هاي امور خارجه ايالات متحده و بريتانيا مي‌کرد که حداکثر تلاش خود را به‌کار بندند تا شاه را متقاعد به ‌اظهارنظرهايي عمومي متضمن تشويق ارتش و مردم به ‌روگرداني از مصدق و پذيرش نخست‌وزيري زاهدي نمايند.

اقدامات سياسي پايگاه سيا نيز به‌برپا شدن تظاهرات در هواداري از شاه کمک کرد. ارتش خيلي زود به‌جنبش هواداري از شاه پيوست و تا ظهر آن روز روشن بود که گروههاي خياباني هوادار شاه و نيز واحدهاي ارتش، کنترل تهران و برخي از شهرستان‌ها را در اختيار گرفته ‌اند. از اين رو اوضاع به گونه اي بود که برنامه نظامي ياد شده مي‌توانست اجرا شود. با اشاره پايگاه سيا، زاهدي از اختفا بيرون آمد تا رهبري جنبش را در دست گيرد. او اول بار از راديو تهران سخن گفت و اعلام کرد که دولت از آن اوست. سپس دفاتر ارتش اشغال، خانه مصدق تخريب، و سياستمداران و افسران هواخواه او دستگير گشتند. تا پايان 19 اوت (28 مرداد)، کشور در دست نخست‌وزير جديد، زاهدي، بود و اعضاي دولت مصدق يا مخفي يا در زندان بودند. شاه اندکي بعد به ايران بازگشت. براي ياري رساندن به ‌زاهدي که اينک نياز مبرمي به ‌کمکهاي مالي داشت تا حقوق ماهانه کارمندان دولت را پرداخت کند، سيا مخفيانه، پيش از آن که کمکهاي هنگفت و گسترده ايالات متحده برسد، طي دو روز پس از روي‌ کار آمدن زاهدي، مبلغ پنج ميليون دلار در اختيار او قرار داد. ¹

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

منابع:

1. محمدعلي موحد، گفته‌ها و ناگفته‌ها: تحليلي از گزارش عمليات پنهاني سيا در کودتاي 28 مرداد 1332 (تعليقه‌اي بر کتاب خواب آشفته نفت؛ دکتر محمد مصدق و نهضت ملي ايران)، چاپ اول، تهران، نشر کارنامه، 1379.

2. اسرار کودتاي 28 مرداد: شرح عمليات چکمه (آجاکس) از خاطرات سي. ام. وودهاوس يک مقام بلندپايه انگليسي، ترجمه نظام‌الدين دربندي، تهران، نشر راهنما، 1364 .

3. عبدالله شهبازي، کودتاي بيست و هشت مرداد: چند گزارش مستند، چاپ اول، تهران، روايت فتح، 1387.

4. غلامرضا وطن‌دوست (با همکاري حسن زنگنه و رضا دهدشتي)، اسناد سازمان سيا درباره کودتاي 28 مرداد و سرنگوني دکتر مصدق، با مقدمه همايون کاتوزيان، چاپ اول، تهران، رسا، 1379 .