محمدحسن پورقنبر
Mpourghanbar8@gmail.com
يکي از پديدههاي ناخوشايند اجتماعي در هر کشوري، مبادرت به خودکشي از سوي برخي افراد جامعه است. اين معضل که منشا اوليه و صوري آن را بايد در بحران روحي و رواني اشخاص جستجو نمود، در واقع، منبعث از مسائل ساختاري در يک جامعه و برگرفته از علل گوناگون اقتصادي، سياسي، فرهنگي و اجتماعي است. معضل مذکور، در ايران نيز همچون ديگر نقاط جهان به چشم مي خورد، اين در حالي است که اين اقدام، در فرهنگ ديني و اخلاقي ما ايرانيان، بسيار مذموم و ناپسند تلقّي مي شود. در اين مقاله کوتاه، در راستاي پي بردنِ به برخي عللِ برجسته و تاثيرگذار در بروز و شيوع اين رويداد ناهنجار در شهر تهران مقارن با اوايل قرن 14 قمري (مطابق با دهه پاياني سلطنت ناصرالدين شاه)، نمونه هايي از اين معضل طي مقطع زماني موردنظر ارائه مي گردد. ضمن اشاره به اين نکته که در دوره زماني موردبحث، اکثريت قريب به اتفاق مبادرت به خودکشي، با خوردن ترياک بوده، بايد عنوان نمود که در راستاي تشريح و تبيين مناسبتر موضوع، مطالب اين مقاله، بر اساس جنسيت اشخاص يعني اقدام به خودکشي از سوي مردان و زنان تفکيک شده است.
زنان
روايات و مطالب در دسترس از محدوده زماني و مکاني موردنظر، حاکي از اين است که مهمترين و شايعترين عامل در سوق يافتنِ زنان به خودکشي، منازعات خانوادگي بود. جنس مونّث به خاطر روحيه لطيف و شکننده خود که برگرفته از خصايص اخلاقي و عاطفي، و همچنين ذات طبيعي مرتبط با زن مي باشد، در برابر خشونت و ناملايمات زندگي، کمتر از جنس مذکّر، سرسختي نشان داده و ازينرو، دچار فشار عصبي طاقتفرسا، شکست عاطفي و روحي ميشود. در اينگونه مواقع، خودکشي، يکي از راههايي است که برخي زنان به آن توسّل مي جويند. بخشي از اين منازعات، مربوط به نزاع زن با ديگر اعضاي خانواده بود و قسمت عمده آن نيز در ارتباط با چالش زناشويي يعني زد و خورد بين زن و مرد بوده است.
ضرب وشتم ميان دو همسر «مشهدي حسين» که توام با خوردنِ مقداري ترياک از سوي زن دومِ او گرديده، و در نهايت نيز منجر به مرگ او شد1؛ نزاع «دختر حاجي علي نام» با نامادري‌اش و اقدام به خودکشي ناموفق2؛ کشمکش شديدِ «دختر حاج محمدعلي قناد» با مادر شوهر خود که به دنبال آن نيز «اهل خانه آنان را ساکت ميکنند دختر مقداري ترياک ميخورد احوالش منقلب ميگردد مداوا ميشود»3. منازعه «همشيره استاد محمدعلي» با نامادري‌اش و اقدام او به خودکشي4؛ زدوخورد «عيال مشهدي جمعه بروجردي» با مادرشوهر خود که در پي آن هم مقداري ترياک به قصد خودکشي مصرف نمود5؛ درگيري شديد دو همسر «ملّا اسدالله مکتب دار» که سبب گرديد تا يکي از آنها اقدام به خودکشي نمايد6. همه اينها، از نمونه‌هاي قابل توجه در زمينه تاثير شديدِ فشار رواني ناشي از منازعات خانوادگي در ترغيب بانوان به سوي خودکشي بود. آخرين مورد ارائه شده در اين زمينه نيز بدين ترتيب است: «دختر حاجي عبدالصمد تاجر ديروز ميخواست سيزده به در برود زن پدرش مانع شده بود به اين واسطه با هم نزاع نموده دختر مذکوره مقداري ترياک خورد نزديک به هلاکت بود مداوا شد»7.
اما بخش مهمتر چالشهاي خانوادگي در اين دوره، که بستر را براي اقدام به خودکشي زنان فراهم مي نمود، منازعه زناشويي بود. پيامدهاي کشمکش ميان زن و شوهر، بر اعصاب و روان جنس مونّث، به مراتب مخرّب تر از تاثير نزاع زن با ديگر اعضاي خانواده است، چرا که تيرگي رابطه ميان زن و شوهر بهعنوان شريک زندگي و مرهم آلام يکديگر، سبب از هم گسيختگي عاطفي و بحران روحي براي طرفين (خصوصا زن) گرديده، که يکي از نتايج آن، مبادرت بانوان به خودکشي به منظور خروج از اين فشار طاقتفرسا است. نمونه هاي متعدّد و گزارشهاي مکرّري از سوي نظميه تهران، راجع به اين معضل اجتماعي گزارش گرديد: «نزاع عيال مشهدي حسين» با شوهرش8 (ج1 ص9)؛ کشمکش «عيال مشهدي اکبر صبّاغ» با او9؛ منازعه شهابالملک با زن صيغه اي خود بر سر حضانت دختر هفت ساله شان10؛ جرّوبحث «عيال مشهدي کريم» با شوهر11؛ درگيري «عيال کربلايي هادي» با شوهر12؛ زدوخورد «ملّاحسن مکتب دار» با همسر13؛ منازعه زن «علي خشت مال» با شوهر14؛ جدال ميان «عبدالحسين کهنه فروش» با همسرش15؛ نزاع «حاج اسدالله» با زنِ خود16؛ بروز کدورت ميان «عيال ميرزا لطيف» با شخص مذکور17؛ و درگيري «عيال محمدحسن بيگ» با او18؛ فقط نمونه‌هاي معدودي از کشمکش زناشويي مي باشد که به دنبال آن، زن، در يک اقدامي ناموفق، مبادرت به خودکشي نمود.
راجع به اين نوع اقدامات از سوي زنان، نکاتي شايان ذکر است. نکته اول اينکه، اگرچه اين رويکرد، عمدتا با عدم موفقيت روبه رو مي شد، با اينحال، بعضا به مرگ افراد نيز منتهي مي گرديد: «ديشب زن ميرزا ابوالقاسم گيلاني با شوهرش نزاع کرده قدري ترياک ميخورد حالتش منقلب گرديده هر قدر معالجه مينمايند سودي نکرده فوت ميکند»19. دوم آنکه، بعضي از زنان، در جامعه مردسالارِ ايران در آن زمان، ازين روش بهعنوان يک حربه و ترفند در راستاي تحميل خواسته هاي خود بر شوهر استفاده مي‌کردند، و به عبارتي بهتر، هدف آنان نه خودکشي بلکه تهديد بود: «ديروز کربلايي علي با زنش نزاع کرده مشاراليه محض تهديد او قدري ترياک خورده به اصطلاح مرده بازي درآورده کسانش متوحش و مضطرب گرديده او را دوا خورانده بهبودي حاصل نمود»20. همچنين بنابر گزارشي ديگر از اداره نظميه تهران: « ديشب زن کريم نام با شوهرش براي اينکه مشاراليه اجازه نميداد به جهت تعزيه از خانه بيرون رود نزاعشان شد بناي زدوخورد را ميگذارند اهل خانه آنها را ساکت ميکنند بعد ضعيفه براي تهديد شوهرش جزيي ترياک ميخورد کسانش او را مداوا نموده آخرالامر شوهر مجبور ميشود اجازه رفتن او به تکايا را بدهد»21.
در برخي موارد موضوعات مهمتري سبب منازعه زناشويي و اقدام به خودکشي مي شد، به طوري که همسر «تقي نام بقّال» که قصد جدايي از او داشته، امّا با مخالفت تقي مواجه مي شد، با خوردنِ ترياک، اقدام به خودکشي نمود، در نتيجه آن، «شوهرش مطلع شد و او را دوا و دکتر ميکند تا خوب شد اما روز بعد خود تقي دچار نقاهت شد حالش منقلب گرديد بعد يک روز و يک شب فوت نمود از قراري که همسايه ها زنانه صحبت ميکنند زنش او را مسموم کرد»22.
به نظر مي‌رسد دومين علت تاثيرگذار در بروز مسئله خودکشي يا اقدام به آن از طرف زنان در دوره موردنظر، موضوع تعدّد زوجات از سوي شوهر بود. يکي از موارد در اين زمينه، آگاهي همسر يکي از ساکنين تهران به نام ابراهيم از قصدِ شوهرش براي ازدواج مجدّد است که در نتيجه آن نيز «مقداري ترياک خورده نزديک به هلاکت بوده مداوا شد»23؛ اقدام به يک خودکشي ناموفق از سوي «عيال آقامحمدعلي عطّار» بعد از اطّلاع اش از اينکه شوهر او زن ديگري نيز دارد24؛ مشابه روايت مذکور، مبادرت به خودکشي «عيال مشهدي رحيم» به علّتِ اختيار نمودنِ همسر دوم از سوي شوهر25، و همچنين ماجراي «عيال مشهدي رضاي بزاز» است که: « به واسطه عيال جديدي که شوهرش گرفته و رشته محبت از او گسسته مقداري ترياک ميخورد و حالتش منقلب شده. اهل خانه مضطرب شده طبيب حاضر کرده به زحمات زياد او را مداوا و معالجه نموده بهبودي حاصل مينمايد».26
نمونه ديگر، به ماجراي «ميرزا محسن نام» برمي گردد. اين شخص، «ضعيفه اي» را براي يک ماه به عقد موقّتِ خود درآورده بود، همسرش از اين قضيه مطّلع گرديده، ابتدا به منازعه با ميرزامحسن پرداخت و سپس مبادرت به خودکشي نمود. اين حربه و ترفندِ او، موثّر واقع شد چرا که «شوهرش ضعيفه را که گرفته بود بيرون کرد صلح نمودند»27. علاوه بر تاثير پديده چندهمسري در بروز خودکشي از سوي زنان، بي بندوباري برخي افراد مذکّر نيز در ترغيبِ همسرانشان به قتل نفسِ خود موثّر بود، چنانکه «عيال آقارضانام سرباز» به علّتِ رابطه نامشروع و غيراخلاقي شوهرش با يک «ضعيفه بدکاره»، با خوردنِ مقداري ترياک، اقدام به خودکشي کرده که در نهايت هم به مرگ اين زن منجر شد: «کسانش هر قدر معالجه و مداوا ميکنند سودي نکرده هلاک ميشود»28.
مردان
در مورد علل خودکشي يا مبادرت به خودکشي از سوي مردان، در تهران طي دوره موردنظر، بايد گفت که تا حد زيادي متفاوت با محرّکه هاي ترغيب زنان به سمت خودکشي بود. اگرچه يکي از علت هاي موثّر در گرايشِ مردان به اين اقدام مذموم، اختلالات روحي ـ رواني ناشي از منازعات با ديگران منجمله همسر بود، با اينحال، موضوعات اقتصادي و معيشتي نقش پُررنگي در اين زمينه داشت.
راجع به چالشهاي زناشويي و تاثير آن در خودکشي جنس مذکّر، تعداد اين نوع گزارشها همانند مسئله مشابه در جنس مونّث نبوده بلکه تا اندازه قابل توجهي کمتر است.مشهدي نام که حالت جنون دارد ديشب با زنش نزاع کرده يکي از همسايه ها ميرود آنها را ساکت کند با او هم نزاع مينمايد و چاقو کشيده که خود را صدمه بزند به زحمت او را ساکت نموده کسانش او را با ضعيفه صلح ميدهند29.
کشمکشِ «حسين نام پسر مرحوم حکاک باشي» با عيال خود و مبادرت به خوردنِ ترياک به قصد خودکشي30؛ نزاع «کربلايي هادي چيني بندزن» با زنش و تصميم براي نابودي خود31؛ و همچنين اقدام جالب توجه «اکبرنام طوّاف» از نمونه هاي ديگر منازعات زناشويي است: «اکبرنام طواف با عيال خودش گفتگو و نزاعشان شده زدوخورد کرده ضعيفه شوهرش را کتک زده مشاراليه هم از فرط غيرت مقداري ترياک خورده يکي از همسايه ها مستحضر گرديده درصدد معالجه او برآمده مداوا شد»32.
اما در آن سو، تعداد گزارشهاي رسيده از درگيريهاي غيرزناشويي، و نقش آن در ترغيب مردان به سوي خودکشي، بيشتر از زنان بود. اولين گزارش راجع به ماجراي جدال و درگيري همسران «شيرعلي دلال» و «باقر تخمه فروش» است: «شيرعلي دلال با باقر تخمه فروش در يک خانه همسايه هستند زنهاي ايشان نزاع کرده بناي فحاشي بد را گذارده بودند باقرمعروض از فرط غيرت رفته مقداري ترياک خورده کسانش هر قدر معالجه و مداوا نمودند سودي نکرده هلاک شده است»33.
موارد ديگر: اقدام به خودکشي ناموفق از سوي «مشهدي جعفر» در نتيجه گلاويزشدن با پدر34؛ مشابه همين عمل از سوي «استاد علي اکبر» که با زنِ برادر دعوا کرده بود35؛ منازعه «اسدالله نام» با مادر36؛ زد و خورد سيد نورعلي با عبدالکريم که منجر به خودکشي ناموفقِ شخص اخيرالذکر گرديد37؛ جرّوبحث يکي از اشرار تهران به نام «خسروسياه» با مادرش که باعث اقدام به خودکشي و در نهايت هم مرگ او شد38؛ منازعه ميرزامهدي با پدرزن اش و مبادرت به قتل نفس خود39؛ اقدام به خودکشي ناموفق از سوي «استاد محمود سلماني» به خاطر زدوخورد با برادر40؛ و آخرين نمونه نيز مربوط به داستان عجيب خودکشي يک جوان بيست ساله است: «حبيب الله نام پسر ميرزاتقي مازندراني که 20 سال داشت از مادر خود زن ميخواسته مادرش به مسامحه و طفره ميگذراند تا روز گذشته در اين خصوص مجددا باز با مادرش گفتگو کرده چون جواب ياس شنيده بود سر شب مقداري ترياک خورده صبح اهل خانه ملتفت شدند که مرده است»41.
علاوه بر علل مذکور، مشکلات اقتصادي و فشار مالي ناشي از مسئوليت خانواده نيز از محرّکه هاي برجسته برخي مردان در گرايش به خودکشي بود. بنابر گزارش نظميه: «امروز صبح خليل نام خاک کش به خانه اش رفته نزد کس و کارش گريه نموده شکايت ميکند که قرض دارم چه بکنم مخفيانه مقداري ترياک خورده حالتش منقلب شده کسانش حکيم آورده مشغول معالجه هستند ولي از مخاطره دور نيست»42.
همچنين، «مشهدي محمدعلي بقال» به خاطر مقروض بودن و نابساماني وضعيت مالي، در راستاي خودکشي، مقداري ترياک مصرف نمود که البته مداوا گرديد43؛ «مشهدي علي سمسار» به جهت پريشاني اوضاع اقتصادي و درماندگي، درصدد خودکشي برآمد که اطرافيان او را به نزد پزشک بردند44؛ «مشهدي عباس سمسار» هم در نتيجه تعدد زوجات و داشتنِ تعداد زيادي عائله، از عهده تامين هزينه خانواده بر نيامده، با خوردن ترياک، «نزديک به هلاکت بوده کسانش درصدد معالجه برآمدند»45؛ و آخرين گزارش در اين زمينه نيز مربوط به شخصي به نام «محمودخان» بود: «محمودخان نام به واسطه افلاس و پريشاني و مهيا نبودن اسباب و ملزومات عيد مقداري ترياک خورده به حمام رفته و به زودي بيرون آمده در کوچه ميخوابد قريب به هلاکت بوده که اجزاي پليس رسيده مداوا شد»46.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
1. گزارشهاي نظميه از محلات طهران، به کوشش انسيه شيخ رضائي و شهلا آذري، تهران: انتشارات اسناد ملي ايران، 1377ش، جلد1، ص81.
2. همان، ص155.
3. همان، ص191.
4. همان، ص195.
5. همان، ص365.
6. همان، جلد2، ص455.
7. همان، جلد1، ص415.
8. همان، ص9.
9. همان، ص76.
10. همان، ص97.
11. همان، ص152.
12. همان، ص247.
13. همان، ص396.
14. همان، ص418.
15. همان، ص419.
16. همان، جلد2، ص487.
17. همان، ص492.
18. همان، ص502.
19. همان، جلد1، ص127.
20. همان، ص41.
21. همان، ص178.
22. همان، ص90.
23. همان، جلد2، ص444.
24. همان، جلد1، ص242.
25. همان، ص267.
26. همان، ص15.
27. همان، جلد2، ص645.
28. همان، جلد1، ص4.
29. همان، جلد2، ص571.
30. همان، جلد1، ص370.
31. همان، جلد2، ص747.
32. همان، ص662.
33. همان، ص706.
34. همان، جلد1، ص22.
35. همان، ص399.
36. همان، جلد2، ص485.
37. همان، جلد1، ص111.
38. همان، جلد2، ص525.
39. همان، ص564.
40. همان، ص542.
41. همان، جلد1، ص6.
42. همان، ص329.
43. همان، ص69.
44. همان، ص172.
45. همان، جلد2، ص439.
46. همان، جلد1، ص392.
136
نگاهي به معضل «خودکشي» در تهران (1303-1305ق) 
نسخه قابل چاپ
ارسال برای دوستان
- 