محمدحسن پورقنبر
Mpourghanbar8@gmail.com
اگرچه مناسبات تجاري ايران در قرن 12ش يعني بعد از سقوط صفويه، و در پي اوضاع سياسي پر ادبار حاکم بر کشور، دچار اختلال جدّي گرديد، با روي کارآمدنِ قاجارها و برقراري ثبات نسبي سياسي، و در آنسو، فنّاوري ماشيني و ترقّي شگرف در ابزارهاي حمل و نقل کالا در اروپا، فصل تازهاي از روابط بازرگاني در تاريخ ايران گشوده شد. روايات حاکي از اين است که کلِ روند داد و ستد خارجي ايران طي نيم قرن يعني 1243 تا 1293ش (1281-1332ق) به چهار برابر رسيد1. از سوي ديگر، در همان برهه زماني اواسط قرن 13ش، ميزان واردات ايران از صادرات پيشي گرفت، و اين اختلاف، تا آستانه جنگ اول جهاني، روزبهروز بيشتر ميشد، تا آنجا که گفته شده اين کسري تراز بازرگاني در سال1292ش تقريبا سه ميليون پوند استرلينگ بود2. اين اوضاع نامساعد اقتصاد تجاري ايران، با وقوع جنگ اول جهاني (مرداد1293- آبان1297ش) و ناامنيهاي سياسي و اختلالات اجتماعي ناشي از آن، حتي بيشتر به وخامت گراييد، بهطوري که، تجارت ايران در دوران جنگ اول، به بيش از يکسوم تنزل يافت3. در اين مقاله کوتاه، سعي شده است تجارت خارجي کشور در سه ماه نخست سال 1297ش که مقارن با ماههاي پاياني جنگ اول بوده، مورد بررسي مختصر قرار بگيرد.
در اولين ماه از سال 1297ش (حمل، فروردين) واردات ايران بيش از 38 ميليون قران، و در آن سو، صادرات کشور تقريبا 16ميليون قران بود. با اين اوصاف، تراز منفي بازرگاني خارجي ايران بيش از 22 ميليون قران (معادل 45 کرور) عنوان شد:
اين نکته را نيز نبايد از نظر محو نمود که بواسطه جنگ و انسداد طرق تجارت بعضي از ممالک دوردست که در سنوات عادي خريدار امتعه و محصولات اين مملکت بودهاند از وسائل تجارت محروم مانده و صادرات مملکتي از سنوات قبل از جنگ کمتر بوده است معهذا نکته که قابلدقت و تاسف ميباشد اين است که مقداري از محصولاتي که بومي ايران و ميبايست در اين مملکت بمقدار زياد بعمل آمده و حمل بخارج شود از قبيل گندم و برنج و آرد و غيره برخلاف بمقدار معتنابه از خارج وارد مملکت شده و واردات تجارتي را سنگين نموده است4.
در بين کشورهايي که بيشترين سود را از اين سرمايه 22 ميليوني خارج شده از ايران در فروردين 1297ش برده و به عبارتي بهتر، تراز بازرگاني آنان با ايران، با اختلاف فاحشي به نفع آن کشورها بود، بايد از هندوستان، و انگلستان و در پي آنها هم به ترتيب، مصر و هلند نام برد5. همچنين، مهمترين کالاهايي که وارد کشور شده و اين کسري موازنه تجاري را موجب ميگرديد، «حبوبات و ماکولات» (بهويژه قند و شکر، چاي، ادويه) و منسوجات (نخ، انواع پارچه) بود، چنانکه واردات منسوجات ايران بيش از 16ميليون قران و به ترتيب از کشورهاي انگليس، هند و روسيه بوده، و حبوبات و ماکولات نيز بيش از 15ميليون و عمدتا از ممالک هند، و بعد از آن نيز عثماني و روسيه به ايران وارد ميگرديد. بنابراين، از 38ميليون قران کالاهاي وارداتي به ايران در فروردين 1297ش، در حدود 31ميليون از آن در زمينه ماکولات بهخصوص قند و شکر، ادويه و چاي، و منسوجات بود6.
آمار و ارقام مبادلات تجاري ايران در «برج ثور» يعني ارديبهشت ماه، دال بر نابساماني بيش از پيشِ شرايط بازرگاني خارجي کشور بود. ميزان واردات با افزايش 500هزار قراني نسبت به ماه قبل، به بيش از 38ميليون و 500 هزار قران رسيد، در حاليکه صادرات کشور نيز2ميليون و نيم کاهش يافته، به کمتر از 14ميليون قران تنزّل نمود. با اين اوصاف، کسري تراز بازرگاني ايران بيش از 25ميليون قران بود. هندوستان، روسيه و بعد از آن افغانستان و انگليس، کشورهايي بودند که بيشترين سهم را در موازنه منفي تجاري ايران داشتند يعني تجارت آنان با ايران، با اختلاف زيادي به نفع اين کشورها بود.
مثل برج گذشته باز بممالک هندوستان درجه اول، روسيه درجه دوم، و افغانستان و انگليس براي مواد غذائيه از قبيل گندم و برنج و حبوبات و قند و شکر و ادويهجات و چاي و ساير مواد محتاج اليه از قبيل نفت و پارچههاي پنبه ملون و غير ملون و الوان و اجناس خرازي و غيره رفته است. در اين برج نيز مقدار از امتعه که از موادي که در ايران بايد بمقدار زياد از قبيل گندم و جو و برنج و غيره بعمل آمده و حمل بخارج شود برعکس وارد مملکت شده است و تجارت صادرات را سنگين کرده است. انسداد طرق تجارت بواسطه جنگ چون در اين برج نيز بازار روابط ايران را تنگ کرده بود البته مقداري از مواد صادره بودهاند که در داخله مملکت مانده و بخارج حمل نشده است ولي از آن طرف هم بواسطه همين علت شايد مقدار عمده از مواد واردات که در سنوات عادي براي رفع احتياج و ارد مملکت ميشده است در اين برج از سرحد نگذشته و بهمين جهت نميتوان چون سنوات عادي ماخذ تجارت برج ثور اين سال را قطعي و مقياس تجارت ايران دانست7.
بيشترين کالاهاي وارداتي به ايران در ارديبهشت، که حجم عظيمي از سرمايه کشور صرف آنها ميشد، در درجه اول، «منسوجات و مواد نساجي» با وارداتي به ارزش تقريبا20 ميليون قران، و بعد از آن نيز «حبوبات و بقولات» در حدود 13ميليون و 500هزار قران بود8.
اما در خردادماه سال 1297ش يعني تقريبا مقارن با زماني که چهار ماه به پايان جنگ اول جهاني باقي مانده بود، روند دادوستد خارجي ايران نسبت به دو ماه نخست سال، پيشرفت قابل توجّهي داشت. واردات، کاهش چشمگيري يافت، چنانکه ارزش کالاهاي وارداتي، به تقريبا 31 ميليون قران رسيد و، صادرات ايران نيز 20ميليون و 500هزار قران افزايش داشت. در مجموع، کسري تراز تجاري ايران، اندکي بيش از10ميليون قران بود که در قياس با دو ماه فروردين و ارديبهشت، روند رو به کاهش محسوسي را شاهد بوديم.
تراز منفي بازرگاني اين برج که تقريبا مبلغ بيست کرور قران ميباشد مثل برجهاي گذشته به ممالک هندوستان و روسيه و انگلستان براي موادي که در ايران ناياب ميباشد از قبيل قندوشکرو چاي و پارچه و الوان و اجناس خرازي و غيره رفته است. مواد مهم صادرات ايران هم کمافي السابق خشکبار و توتون و ترياک و پشم و پنبه و الوان نباتي بودهاند و متاسفانه هنوز مقدار مهمي از مواد غذائيه مثل گندم و جو و حبوبات و آرد و برنج با وجود اينکه بايد در داخله مملکت بيش از احتياج داخلي بعمل آمده و مازاد آن بخارج حمل شود برخلاف ازخارج وارد مملکت شده و بمقدار مهمي تجارت واردات را سنگين کرده است. انسداد طرق تجارت چون در اين برج هنوز باقي بوده ميتوان گفت صادرات چنانکه بايد در تعادل تجارت ايران دخيل نبوده‌اند9.
مهمترين کالاهاي واردشده به ايران که سبب خروج سرمايه اقتصادي به خارج از کشور ميشد، «حبوبات و بقولات و ماکولات» با بيش از15 ميليون و500 هزار قران بود، که کشورهاي هند، روسيه و عمان، به ترتيب در زمره مهمترين صادرکنندگان اين نوع اجناس به ايران در خردادماه محسوب مي‌شدند، و همچنين منسوجات که تقريبا 8ميليون قران ارزش واردات آنها به ايران بود، و مطابق ماههاي گذشته، هند، روسيه و انگليس در رتبههاي اول تا سوم در اين زمينه قرار داشتند10.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
1. جان فوران، مقاومت شکننده، ترجمه: احمد تدين، تهران: موسسه فرهنگي رسا، 1377ش، ص179.
2. همان، ص180.
3. محمدقلي مجد، قحطي بزرگ، ترجمه:محمد کريمي، تهران: موسسه مطالعات و پژوهشهاي سياسي، 1387ش، ص151.
4. نشريه فلاحت و تجارت، شماره پيوسته 21و22، اول و پانزده دلو 1297ش، ص17.
5. همانجا.
6. نشريه فلاحت و تجارت، همان، صص19و23.
7. نشريه فلاحت و تجارت، اول و پانزده حوت 1297ش، شماره پيوسته 23و24، ص22.
8. همان، صص25-29.
9. نشريه فلاحت و تجارت، برج حمل 1298ش، شماره 1، ص26.
10. همان، صص29و34.
136
نگاهي کوتاه به وضعيت تجارت خارجي ايران در بهار 1297ش 
نسخه قابل چاپ
ارسال برای دوستان
- 