مؤسسه مطالعات تاريخ معاصر ايران IICHS

مرضيه يحيي‌آبادي

m.yahyaabadi2012@gmail.com

حسين قدس نخعي، فرزند علي اکبرخان نخعي، در سال 1273ش/1894م، در تهران به دنيا آمد. وي،‌ تحصيلات ابتدايي را در مدرسۀ اقدسيۀ تهران فرا گرفت. سپس براي ادامه تحصيل به مدارس ايران و آلمان، ‌علوم سياسي و دارالفنون در تهران وارد شد. وي علاوه بر حضور در مدارس، مدّتي را هم از حضور معلمان خصوصي استفاده کرد. قدس نخعي، به زبانهاي فرانسوي، ‌انگليسي و آلماني آشنايي پيدا کرد و آنها را فرا گرفت. در سال 1296ش، به لحاظ پشتوانۀ فاميلي همسرش وارد وزارت امور خارجه شد. از اولين مأموريتهاي وي در خارج از کشور، مي توان به مقام نايب سومي او در سفارت ايران در لندن اشاره کرد. پس از مدتي به مقام نايب دومي ارتقا يافت. در سال 1304ش، اقدام به تأسيس نشريۀ نداي قدس نمود. قدس نخعي در سال 1312ش، در کابينۀ محمدعلي فروغي، ‌منشي مخصوص باقر کاظمي وزير امور خارجۀ وقت بود. قدس نخعي يک سال بعد به همراه رضاشاه و باقر کاظمي، به ترکيه سفر نمود و در اين سفر از جمله همراهان رضا شاه بود.

در سال 1314ش، قدس نخعي به مقام نيابت دوم سفارت ايران در واشنگتن دست يافت. از مشاغل و مأموريتهايي که وي برعهد داشت: نايب اول سفارت ايران در لندن، کنسولگري ايران در ازمير، ‌رايزن سفارت ايران در لندن، رئيس ادارۀ سوم سياسي (‌اداره مربوط به امور انگليس)، مديرکل امور کارگزيني، ‌مسئول ادارۀ نشريۀ وزارت امور خارجه. در کابينۀ سپهبد علي رزم‌آرا (از 6 تيرماه تا 16 اسفندماه 1329ش)، معاون وزير امور خارجۀ وقت ــ محمود صلاحي ــ بود.

قدس نخعي از ارديبهشت 1330 تا مهر 1331ش، سفير ايران در بغداد بود. سپس از آبان ماه 1332 تا مردادماه 1335ش، به مدّت سه سال، بار ديگر اين سِمت به وي سپرده شد. سپس از آبان ماه 1335 تا بهمن 1336ش، سفير ايران در توکيو شد. وي از شهريور 1337 تا اسفند 1339ش، منصب سفارت ايران در لندن را برعهده داشت. قدس نخعي بعد از پايان اين مأموريتها به تهران بازگشت و در کابينۀ حسين علاء که عبدالله انتظام وزير امور خارجه بود، منصب کفالت اين وزارت خانه را برعهده گرفت. در ترميم کابينه شريف امامي در 20 اسفندماه 1339ش، سمت وزير امور خارجه را بعد از يدالله عضدي به دست آورد. با عضويت در جمعيت فراماسونري و لژ ستاره سحر و آشنايي با رجال به اصطلاح سياسي آن زمان راه ترقّي را در اين وزارتخانه طي نمود.

شريف امامي از ابتداي تشکيل کابينۀ خويش، کميته اي به نام «طرح ها و پيشنهادات» تشکيل داده بود که يکي از اعضاي آن هم، قدس نخعي بود. از جمله مهّم ترين اين طرحها، لغو عضويت ايران در پيمان سنتو بود.‌ نخعي سمت وزارت امور خارجه را در ارديبهشت 1340ش، در کابينه دکتر اميني همچنان برعهده گرفت و تا فروردين سال بعد در آن سمت باقي ماند. قدس نخعي از جمله سياستمداراني بود که گرايش به سياستهاي آمريکا داشت؛ چرا که دکتر اميني به دنبال وزيراني بود که طرفدار سياست آمريکا باشند.

قدس نخعي پس از برکناري از سِمت وزارت امور خارجه، در 11 فروردين 1341ش، به عنوان نماينده سياسي و سفير ايران در آمريکا انتخاب گرديد و اين مأموريت را تا پايان اسفند همان سال انجام داد. وي بعد از بازگشت به تهران به جاي حسين علاء، سِمت وزارت دربار پهلوي را عهده‌دار شد. از 14 آبان 1342 تا نيمه سال 1345ش، وزير دربار پهلوي بود.

قدس نخعي از جمله افرادي بود که نشان درجه يک همايون از سوي محمّدرضاشاه پهلوي دريافت کرد. با سپردن مقام وزارت دربار شاهنشاهي و حتي نشان درجه يک همايوني از سوي شاه به قدس نخعي مي توان دريافت که قدس نخعي به دربار و دستگاه پهلوي نزديک و حتي مورد اعتماد و توجّه شاه بود. علاوه بر آن مي توان دريافت که چون از جمله افراد طرفدار سياستهاي آمريکا بود، بيشتر مورد توجّه شاه قرار مي گرفت. چرا که محمّدرضا شاه پهلوي در اين زمان به دنبال افراد و سياستمداراني بوده است که بتواند براي عملي کردن خواسته‌ها و اهدافش و رابطه با امريکا، طرفدار اين کشور باشد.

حسين قدس نخعي، از جمله ادبيان و نويسندگان بود. وي در کنار انجام مأموريتها و وظايف و مشاغل سياسي دستي در نوشتن هم داشت و به کار ترجمه متون هم مي پرداخت. حتي رياست انجمن قلم را هم برعهده داشت. وي طبع شاعري داشت. از جمله رباعيات وي:‌ رباعيات، خدا و بشر، بهشت، موسيقي، کوه کبوتران، ‌دختر شاهسون را مي توان نام برد. از کارهاي ترجمه‌اي مهّم قدس نخعي مي توان به ترجمه اشعار خيام به زبانهاي فرانسوي و انگليسي اشاره نمود. مدّتي هم به روزنامه نگاري روي آورد و امتياز مجله ماهانه نداي قدس را به دست آورد، اما تنها نُه شماره از آن منتشر شد.

قدس نخعي در عرصۀ سياست خارجي روش محافظه کارانه اي داشت. در شوراي وزيران سنتو، هنگام مذاکرات وزيران خارجۀ انگليس، پاکستان و ترکيه که هر يک عليه ديگري سخن مي گفت قدس نخعي وزير امور خارجه ايران با تکان دادن سر با تمام آنها موافقت خود را اعلام مي کرد. وزير خارجۀ يکي از کشورهاي عضو پيمان سنتو با اعتراض به وزير امور خارجۀ ايران بيان کرد که شما با اظهارات تمام وزيران موافق هستيد، در حالي که خود آنها در بعضي از گفته ها و سخنان خود با يکديگر تضاد دارند. اين چه سياستي است که شما داريد؟ نخعي جواب داد با اعتراض شما هم موافقم!

در فروردين ماه 1340ش، جلسه شوراي وزيران امور خارجۀ کشورهاي عضو پيمان سنتو در آنکارا تشکيل شد. از ايران هم قدس نخعي وزير امور خارجۀ وقت، رياست هيئت نمايندگي ايران را بر عهده داشت. در جريان شانزدهمين مجمع عمومي سازمان ملل متحد، با «دين راسک»، وزير امور خارجه آمريکا و ساير مقامات اين کشور در باب روابط دو کشور مذاکره نمود.

قدس نخعي، از عناصر مورد اعتماد رژيم پهلوي بود و حتي به وزارت دربار هم منصوب شد و چند سال در اين سِمت باقي ماند. دفتر کار نخعي در وزارت دربار ساده تر و کوچک تر از دفتر کار يک رئيس ادارۀ معمولي سازمانهاي دولتي بود. ساواک در سند بيوگرافي او آورده است: «فردي شاه دوست و ميهن‌پرست، مردم دار و محتاط و با زيردستان رفتار خوبي دارد و قوّه خلاقيت و ابتکاري متوسط دارد. سابقۀ سوء سياسي ندارد و طرفدار رژيم سلطنتي و سياست غرب (انگليس) است». در زمان افول دولت اميني، نخعي يکي از نامزدهاي مطرح براي نخست وزيري بود. نخعي ظاهراً ارتباط مناسبي با روحانيت از خود نشان داد. در سال 1356 ‌در سن 83 سالگي درگذشت.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. باقر عاقلي، زندگي نامه و شرح حال وزراي امور خارجه (تهران، وزارت امور خارجه، 1379)، ص433.

2. دولتهاي ايران (تهران، اداره کل آرشيو، اسناد و موزه، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي، 1378) ص235.

3. سياستگزاران و رجال سياسي در روابط خارجي ايران (تهران، دفتر مطالعات سياسي و بين المللي وابسته به وزارت امور خارجه، 1369) ص51.

4. مطبوعات عصر پهلوي به روايت اسناد ساواک (تهران، مرکز بررسي اسناد تاريخي وزارت اطلاعات، 1381) ص60.

5. ويژه نامه ياد (قم، انتشارات بنياد انقلاب اسلامي، 1377) ص 240.

6. باقر عاقلي، زندگينامه و شرح حال وزراي امور خارجه (تهران، وزارت امور خارجه، 1379) ص433.

7. مجيد مهران، «نقدي بر سازمان ديپلماسي ايران عصر پهلوي»، فصلنامه تخصصي تاريخ معاصر ايران، شماره نهم، سال دوم، (تهران، موسسه مطالعات تاريخ معاصر ايران، 1378) ص322.

8. بزم اهريمن (تهران، مرکز بررسي اسناد تاريخي وزارت اطلاعات، 1377) ص 405.