در ميان زنان دربار قاجار شاهزاده‌ ‌خانمهاي هنرمند کم نبودند. هر کدام از آنها، بنابه علاقه و يا استعدادشان، به هنرهايي چون نوازندگي، خوشنويسي يا نقاشي روي مي‌آوردند. ام‌سلمه، مشهور به گلين خانم، يکي از برجسته‌ترين اين دختران بود؛ شعر مي‌سرود، در تذهيب کاري مهارت داشت و خط را بسيار خوب مي‌نوشت.

او چهارمين دختر فتحعلي ‌شاه قاجار بود. مادرش از اهالي گرجستان و زيباچهر خانم نام داشت. برادر تني اش محمدعلي ميرزا دولتشاه، پسر ارشد شاه، بود. ¹

گلين‌خانم با پسرعمويش،² زين‌العابدين‌خان، ازدواج کرد. مادر زين‌العابدين‌خان که پس از مرگ همسر به عقد محمدعلي ميرزا دولتشاه درآمده بود، به همراه پسرش به کرمانشاه رفت. بدين ترتيب، زين‌العابدين زيرنظر پسرعموي خود، محمدعلي‌ ميرزا، تربيت شد و لياقت يافت تا با ام‌سلمه ازدواج کند. در کتاب تاريخ ذوالقرنين، زين‌العابدين‌خان را جواني فقيرمنش، پاکدامن، پاک زبان و نيکو روش مي‌يابيم. ³ ثمره ازدواج آن دو، يک پسر به نام محمدجعفر ميرزا و دو دختر بود. ⁴

ام‌سلمه خوشنويسي را نزد اساتيدي چون زين‌العابدين اصفهاني و حاج علي‌آقا، پسر ميرزا علي محمدخان نظام‌الدوله، فرا گرفت. ⁵ او در نوشتن خط نسخ مهارت داشت، به طوري که در رده خوشنويسان مطرح قرن سيزدهم قرار گرفت. محمد‌حسن خان اعتمادالسلطنه مي‌نويسد: «خط نسخ را به خوشي اساتيد اين فن نوشته و قرآن خط او نهايت مرغوبيت است». ⁶ خوشبختانه، آثار قابل توجهي از او به جاي مانده است. بيشتر اين نوشته‌ها شامل قرآن و ادعيه مي‌باشد. به علت نزديکي کرمانشاه به عتبات عاليات، اکثر نوشته‌هاي خود را وقف آستان ائمه در آن ديار کرده است. خاوري مي‌نويسد: «خط نسخش خطوط استادان سلف را نسخ نموده و از تحرير خطوط تعليق و رقاعش خاطر ابوريحان کوفي شکسته و غبارآلوده است. همواره کاتب کلام‌الله مجيد است و راقم آيات محکمات سديد. چندين جلد از کلام الله رباني را در ايام زندگي به رقم آورده و از فرط ارادت به خاندان جناب پيامبر (ص) همه را وقف روضات ائمه اثني عشر کرده». ⁷ علاوه بر وقف آثارش به حرمين، تعدادي از  نوشته‌هايش در مناطق غربي کشور يافت مي‌شده و طرفداران و خريداران خود را داشته است. صاحب کتاب حديقه‌الشعراء در اين باره مي‌نويسد: «در صفحات کرمانشاهان و عراق قرآن و دعوات خط او پيدا مي‌شود و خيلي طالب دارد». ⁸

ام سلمه همچون برادرش شعر خوب مي‌سرود. در کتاب حديقه‌الشعراء از او با عنوان «عصمت قاجار» ياد شده و در وصف اشعارش آمده: «... شعر هم خوب مي‌گفته. از همه قسم شعر هم از او شنيده شده. ولي حالا همين مرثيه از او به نظر بود، تحرير نمود:

چه کردي تو اي آسمان ستمگر                   که يکدم نياسايي از کين رادان

نداري جز از ظلم مايه به دکه                      نداري جز از کينه توشه در انبان

نخواهي که ماهي بتابد به چرخي             نخواهي که مهري‌ فروزد به ايوان

بسي حسرت از تو به دلهاي خسته            بسي غم زتو در دل ناتوانان

گلي سر نزد از گلستان دولت                     که کردي بهار حياتش تو پژمان

بود جاودان جانت چون من به مويه             روانت چو من باد دايم در افغان» ⁹

صورت آثار باقي‌مانده از او، که مهدي بياني آنها را ديده، بدين قرار است :

• يک رقعه (از مرقع) نسخ کتابت به آب زر خفي متوسط با رقم «نمقت بنت شه ام السلمه 1240» در کتابخانه سلطنتي.

• يک قطعه نسخ کتابت متوسط با رقم « نمقت بنت خاقان [فتحعليشاه] سلمه 1255» از مرقع شماره 12 کتابخانه آستانه رضوي.

• يک قطعه نسخ کتابت جلي خوش با رقم «نمقت بنت شه ام السلمه في شهر رمضان المبارک سنه 1295» در کتابخانه ملک.

• قرآن نيم ورقي جلد روغني عالي دو صفحه افتتاح متن و حاشيه مرصع نسخ کتابت خفي متوسط با رقم «نمقت من هي للشاه امه بيدالاثم ام سلمه» در کتابخانه سلطنتي.

• تعقيبات نماز نيم ربعي جلد روغني (که با خطوط نسخ نقشها برانگيخته اند) سرلوح مرصع نسخ کتابت خفي متوسط با رقم «نقمت بنت شه ام‌السلمه في شهر رمضان المبارک سنه 1245 » در کتابخانه سلطنتي.

• سور و ادعيه نيم ربعي جلد روغني سر لوح مرصع نسخ کتابت خفي متوسط با رقم «نمقت من هي للشاه امة سيدالداثره ام‌سلمه في سنه 1238» در کتابخانه سلطنتي.

• دعاي صباح نيم ربعي جلد روغني عالي سرلوح مرصع متن و حاشيه مذهب به قلم زر و الوان نسخ کتابت خفي متوسط با رقم «نمقت من هي للشاه امة بيدالداثر ام‌سلمه في شهر شعبان المعظم سنه 1238» در کتابخانه سلطنتي.

• دعاي کميل وزيري کوچک ــ جلد روغني سرلوح مرصع نسخ کتابت و شکستۀ خفي متوسط با رقم « نمقت بنت شه ام‌سلمه در شهر رمضان في سنه 1205» در کتابخانه سلطنتي.

• يک رقعه نسخ کتابت متوسط با رقم « نمقت ام‌سلمه 1248» در مجموعه حاج حسين آقا نخجواني. ¹⁰

در انتها نمونه‌هايي از خطوط و کار تذهيب اين هنرمند را که، در تيرماه 1390 در کاخ گلستان، به نمايش درآمده بود، ارائه کرده‌ايم.

1. احمد ميرزا عضدالدوله، تاريخ عضدي، تهران، علم، 1376، ص353و 342.

2. همان، ص229. حسينقلي‌خان ‌برادر کوچک فتحعلي ‌شاه بود که توسط شاه کور و سپس در سال 1216ه‌ق. کشته شد او داراي 6 پسر و 6 دختر بود .

3. ميرزا فضل‌الله شيرازي (خاوري)، تاريخ ذوالقرنين، تهران، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي، 1380. ج 2، ص 1156.

4. همان، ص1136.

5. دايره‌المعارف زن ايراني، مرکز امور مشارکت زنان رياست جمهوري، بنياد دانشنامه بزرگ فارسي، به سرپرستي مصطفي اجتهادي، تهران، 1382، ج 1، ص 134.

6. محمدحسن‌خان اعتمادالسلطنه، خيرات حسان، 1304 ه‌ق، ج 2، ص 183.

7. تاريخ ذوالقرنين، همان، ص 1008.

8. سيداحمد ديوان ‌بيگي شيرازي، حديقه‌الشعرا، تصحيح دکتر عبدالحسين نوائي، تهران، زرين، 1366، ج3، ص2180.

9. همان، ص 2180.

10. مهدي بياني، احوال و آثار خوشنويسان با نمونه هائي از خطوط خوش، به کوشش حسين محبوبي اردکاني، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، 1358، ج 4، ص 39-40.