مؤسسه مطالعات تاريخ معاصر ايران IICHS

رضا فراستي

farasati@www.iichs.org

کتاب اسناد تصويري کلات نادري و سرخس زير نظر هيئت مؤلفان: رضا نظرآهاري؛ فرهاد تهراني؛ غلامرضا سحاب؛ رجبعلي لباف خانيکي و ميثم لباف خانيکي در زمستان 1391 به سفارش معاونت امور پژوهشي وزارت امور خارجه و توسط اداره نشر آن وزارتخانه منتشر گرديد.

فهرست مندرجات کتاب، علاوه بر پيشگفتار و ديباچه، مشتمل است بر: جغرافياي طبيعي شمال شرق ايران و کلات نادري، تاريخ و باستان‌شناسي کلات، نقشه‌برداران، کارتوگرافان و جغرافيدانان دوره قاجاريه و معاصر و تشريح روش کار، آموزش و فعاليت آنان، اسناد تصويري کلات نادري و سرخس.

اين کتاب حاصل همکاري اشخاص حقيقي و حقوقي است و شامل 19 قطعه نقشه از اداره اسناد و تاريخ ديپلماسي وزارت امور خارجه، 28 قطعه عکس از آرشيو کاخ موزه گلستان، 3 قطعه نقشه از مؤسسه مطالعات تاريخ معاصر ايران، 4 قطعه نقشه و يک تصوير از ارشيو دنياي جغرافياي سحاب، يک قطعه نقشه از انتشارات موسسه جغرافيايي و کارتوگرافي گيتاشناسي و تعدادي عکسهاي جديد از آقايان لباف خانيکي مي‌باشد.

همت دکتر فرهاد تهراني در جمع‌آوري نقشه‌ها، هماهنگي بين اشخاص و دست اندرکاران و نيز به انجام رسيدن اين اثر ستودني است. ايشان در 27/3/92 براي اهداي يک نسخه از کتاب مذکور به مؤسسه مطالعات تاريخ معاصر ايران، مطالبي فرمودند که اينجانب از ايشان خواهش نمودم که آن را بنويسند. سپس مسوده‌اي قلمي شد و چند روز بعد هم مطالبي را شفاهي عنوان نمودند که حاصل آن، پس از تنظيم به شرح زير است:

تهيه نقشه‌هاي دقيق از منطقه مرزي شمال شرقي ايران در دوره ناصرالدين شاه آغاز گرديد. اين امر بعد از تاسيس مدرسه دارالفنون در زمان اميرکبير و آشنايي تعدادي از دانش‌آموختگان مدرسه دارالفنون و کساني که در فرنگ به تحصيل علم نقشه‌کشي و مساحي پرداخته بودند، صورت گرفت. به همراه اين نقشه‌ها، عکسها، نقاشيها و گزارشهايي وجود داشته است. اين مجموعه در زمان ناصرالدين شاه توسط مسئول سرحدات ملقب به «حضور همايون» در کاخ گلستان نگهداري مي‌شد. بعدها در زمان حکومت رضاشاه (سال 1316)، مجموعه مذکور گسسته شد. به طوري که بخشي به همراه عکسها در کاخ گلستان ماند. تعدادي از نقشه‌ها به وزارت امورخارجه منتقل گرديد. قسمتي به کتابخانه ملي داده شد. تعدادي نيز نزد اشخاص حقيقي ماند تا اينکه به مؤسسه مطالعات تاريخ معاصر ايران رسيد. در واقع چاپ کتاب اسناد تصويري کلات نادري و سرخس، دوباره آن مجموعه را به هم پيوند داد.

فعاليت درخصوص چاپ نقشه‌هاي ايران ابتدا توسط ارکان حرب کل قشون در سال 1303 شمسي و بعد سازمان نقشه‌برداري کل کشور در سال 1314، سازمان جغرافيايي ارتش و همزمان مؤسسه کارتوگرافي سحاب در سال 1315، مؤسسه جغرافيايي و کارتوگرافي گيتاشناسي در سال 1353، مؤسسه دنياي جغرافياي سحاب در سال 1360 بوده است.

در آبان و آذرماه سال 1380 نمايشگاهي از نقشه‌هاي تاريخي و وسايل نقشه‌برداري در موزه رضا عباسي دائر گرديد. در اين نمايشگاه تعداد 11 نقشه از مؤسسه مطالعات تاريخ معاصر ايران وجود داشت. دکتر تهراني در برپايي نمايشگاه مذکور سهم بسزايي داشت.

به همت شادروان باقر آيت‌الله‌زاده شيرازي مدير مسئول وقت مجله اثر تعداد 15 نقشه متعلق به ارگانها و اشخاص در مجله مذکور در شماره‌هاي 31 تا 34 (1379و 1381 ) به چاپ رسيد. از جمله آنها نقشه سيل تبريز در سال 1288 قمري و نقشه رشت در سال 1287 قمري توسط رضا فراستي، نقشه لاهيجان توسط فرهاد تهراني و نقشه چهريق توسط کريميان تردشتي کار شد که همگي به مؤسسه مطالعات تاريخ معاصر ايران تعلق دارند. بعداٌ نقشه سيل تبريز مذکور به همراه نقشه‌هاي ديگر تبريز در کتاب بازخواني نقشه‌هاي تاريخي شهر تبريز در سال 1385 منتشر گرديد.

اولين کتاب اسناد تصويري شهرهاي ايران که توسط دانشگاه شهيد بهشتي و سازمان ميراث فرهنگي در سال 1387 چاپ شد، به همت محققاني چون شادروان مهندس محمد مهريار، پروفسور شامل فتح‌الله يف ، فرهاد تهراني و بهرام قديري انجام پذيرفت.

همزمان با چاپ 15 نقشه فوق در مجله اثر «شوراي جمع‌آوري اسناد تصويري شهرهاي ايران» در دانشگاه شهيد بهشتي به رياست شادروان دکتر محمدحسن گنجي و مسئوليت اجرايي دکتر فرهاد تهراني تشکيل گرديد. آنگاه مهدي عبداللهي سه نقشه کلات موسسه مطالعات تاريخ معاصر ايران را کارکرد و قرار شد آن سه نقشه در مجله اثر چاپ شوند. روزي شادروان دکتر گنجي، سه نقشه فوق را نزد دکتر نظرآهاري برد و پيشنهاد نمود که نقشه‌هاي کلات موجود در وزارت امور خارجه به انضمام سه نقشه فوق به صورت کتاب چاپ شوند که پس از موافقت، به قرارداد نانوشته تبديل گرديد زيرا دکتر گنجي مثل هميشه و همه جا از امضاي قرارداد امتناع ورزيد. شايان ذکر است اين آخرين اثر دکتر گنجي است.

سپس در تاريخ 24 ارديبهشت 1390 در سخنراني افتتاحيه نمايشگاه نقشه‌هاي تاريخي وزارت امور خارجه به مناسبت ثبت در کميته ملي حافظه جهاني ايران، دکتر صالحي با متانت، زيبايي و ادبياتي خاص از دکتر گنجي ياد کرد به گونه‌اي که سخنراني در حضور او را افتخاري بزرگ براي خود دانست. اين امر که به مجذوب شدن دکتر گنجي انجاميد، عزم او را در چاپ کتاب مصمم‌تر نمود. البته پس از سخنراني و هنگام بازديد از نقشه‌ها، دکتر صالحي وزير امور خارجه بر اهميت چاپ کتاب مذکور تاکيد نمود.

در واقع حضور فعالانه و بدون چشمداشت مؤسسه مطالعات تاريخ معاصر ايران، در ارائه نقشه‌هاي تاريخي، يکي از محرکهاي اصلي چاپ اين کتاب شد.