مؤسسه مطالعات تاريخ معاصر ايران IICHS

عليرضا ابطحي

اسفنديارخان در سال 1265ق در سرزمين بختياري متولد شد. وي پسر حسينقلي‏خان ايلخاني ــ فرزند جعفرقلي‏خان ــ بود. جد بزرگ او معروف به حيدر کور از کدخدايان يکي از طوايف لرستان بود. ولي به دلايلي چند به سرزمين بختياري آمده و به طايفه خدر سرخ پناهنده شده و در نزد آنها به شباني پرداخته بود. بعد از مدتي طايفه‏اش به مکان اختفاي وي پي‏بردند و براي بازگرداندن او به طايفه تلاش کردند. ليکن حيدر که چند سالي در ميان بختياري‏ها زندگي کرده بود، رضايت به بازگشت نداد. حسينقلي‏خان پدر اسفنديارخان در عهد ناصري نزديک به سي‏سال بر طوايف بختياري رياست داشته و با قاطعيت و قدرت حکومت کرده بود.

بي‏بي خانم ــ مادر اسفنديارخان ــ از طايفة خدر سرخ از تيره زراسوند بود. از اين زن سه پسر و سه دختر متولد شدند که بزرگ‏ترين آنها اسفنديارخان بود. اسفنديارخان پنج برادر و دوازده خواهر داشت که ارشد فرزندانِ حسينقلي‏خان همين اسفنديارخان بود. برادران وي حاج عليقلي‏خان، نجفقلي‏خان، حاج خسروخان، يوسف‏خان (اميرمجاهد) و اميرقلي‏خان... تحت فرمان او بودند.

حسينقلي‏خان در ميان فرزندانش از همه بيشتر به اسفنديارخان و حاج عليقلي‏خان علاقه داشت و بيشتر مناصب مهم را به آن دو داده بود. اسفنديارخان سرتيپ فوج سوار بختياري در قشون ظل‏السلطان بود و وظيفة نگهداري و حفظ مخارج فوج بختياري را برعهده داشت. در حقيقت حسينقلي‏خان از پر و بال دادن به اسفنديارخان قصد جانشيني او را داشت که اين محبت بي‏اندازة خان به پسرش موجبات حسادت عموزادگان اسفنديارخان، به‏ويژه محمدحسين‏خان سپهدار شد.

در سال 1299ق، اسفنديارخان که به همراه پدرش از سفر قشلاقي خوزستان به اصفهان آمده بود، پس از قتل پدرش به همراه حاج عليقلي‏خان به زنجير کشيده شده و به زندان افتادند. يک سال بعد ظل‏السلطان حاج عليقلي‏خان را آزاد کرد. اما اسفنديارخان در زندان ماند. ولي پس از هفت سال در 1307ق به دستور ناصرالدين شاه بخشيده شد. در اصل او از زندان فرار کرد. ولي با شفاعت عمويش ــ رضاقلي‏خان ميرزا ــ بخشيده شد و شاه از او دلجويي کرد. بعد از عزل ظل‏السلطان، امين‏السلطان ــ صدراعظم ــ اسفنديارخان را به تهران فراخواند و او را به سمت ايلخاني بختياري منصوب و ملقب به سرداراسعد کرد. اما اسفنديارخان بنا به ملاحظاتي، عموي خود رضاقلي ميرزا را به عنوان ايلخان و خود را به عنوان ايل‏بيگي معرفي کرد. ولي چون امامقلي‏خان حاجي‏ايلخاني از حکم عزل خود سرباز زد، حسينقلي‏خان نظام‏السلطنه به اتفاق ايلخاني و ايل‏بيگي جديد مأمور توقيف او شدند. حاجي‏ايلخاني به دژ ملکان در دزفول فرار کرد. قواي دولتي و بختياري‏ها او را تعقيب کردند، اما با وساطت بعضي خوانين از او درگذشتند و او به خوزستان فرستاده شد. اسفنديارخان که در آرامش و نظم خوزستان به امين‏السلطان ــ صدراعظم ــ کمک کرده بود، لقب صمصام‏السلطنه دريافت کرد. در 1890م/1308ق امامقلي‏خان به ايلخاني رسيد و اسفنديارخان کماکان ايل‏بيگ بود. در 1892م/1310ق رابطة امين‏السلطان و اسفنديارخان به سردي گراييد و امامقلي‏خان و رضاقلي‏خان دستگير و زنداني شدند و خود او نيز مستعفي شد. با درگذشت حاج امام‏قلي‏خان در 1317ق اسفنديارخان به ايلخاني منصوب شد.

اسفنديارخان مردي جاه‏‌طلب و قدرتمند بود که هواخواه و پيرو زيادي هم داشت. در اصفهان ترياکي شد و بسياري از خوانين بختياري را هم ترياکي کرد. او در 1903م/1321ق در سن 56 سالگي فوت کرد.