زنان در سفرنامهها
اندروني ناصرالدين شاه
فاطمه معزي
دكتر فووريه، پزشك فرانسوي در سفر سوم ناصرالدين شاه به فرنگ از سوي دكتر طولوزان به وي معرفي شد و به عنوان پزشك مخصوص شاه با وي به ايران بازگشت. او خاطرات و شرح مشاهداتش را در كتابي تحت عنوان سه سال در ايران گرد آورده است. دكتر فووريه در خاطراتش با ديدگاههاي مسافري غربي به جزئيات دربار ناصري ميپردازد. يكي از مواردي كه براي اين شماره از اين سفرنامه نقل ميشود بخشهايي از شرح اندرون ناصرالدين شاه به روايت دكتر فرانسوي است :
اندرون در قسمت شمالي قصر است و من تاكنون چندبار داخل آن شدهام، گاهي از در نارنجستان كه مخصوص رفت و آمد شاه است، گاهي نيز از در معمولي كه از راه خيابان در اندرون به در الماسيه منتهي ميشود. اين در اخير كه نيز به اندرون راه دارد هيچ وقت باز نيست و اينكه آن را به اين اسم موسوم ساختهاند به علت آيينههاي كوچكي است كه روي آن كار گذاشتهاند و از دور مثل الماس ميدرخشد.
هر وقت كه از در نارنجستان داخل شوم به دستور شاه است و در اين صورت خواجه سرايي به امر او مرا تا اندرون هدايت ميكند ولي اگر از اندرون ما براي عيادت مريضي بخواهند از در خارج ميروم تا به حياطي كه خواجهسرايان در آنجا منزل دارند ميرسم و پيش آغاباشي كه سياهي بلند بالا و لاغر اندامي حبشي است ميروم، جناب اعتمادالحرم اگر هم هميشه همراه من همه جا نيايد اقلا مرا تا دري كه در آخر دالاني است هدايت ميكند و آنجا به خواجهسرايان مخصوص خانمي كه بايد به عيادت او بروم تحويلم ميدهد و من از دري كه فورا از عقب به روي ما بسته ميشود داخل حياط بزرگي ميشوم و ميبينم كه يك عده زياد زناني كه خود را در چادر سفيدي مثل كفن پيچيدهاند به فرياد خواجهسراها هر كدام به گوشهاي متواري ميشوند و به اطاقهاي خود كه همه طرف حياط را گرفته جز طرف جنوبي كه متكي به موزه و نارنجستان است يا به حياطهاي كوچكتر ديگري ميروند. در وسط اين حياط بزرگ كه باغچههايي مربع شكل دارد و درخت چنارهاي بلند و پر برگ در آنها كاشته شده عمارت دو طبقهاي است به نام خوابگاه كه شاه معمولا در آنجا استراحت ميكند.... اين عده زن كه در اندرون زندگي ميكنند مثل گلهاي كه به چوپاناني سپرده باشند تحت نظر چهل تن خواجهسراي سفيد و سياهاند. ... در ميان سوگليهاي اندرون ناصرالدين شاه دو نفر به مشاغلي كه در عهده ايشان گذاشته اهميت خاصي دارند، يكي انيسالدوله كه مامور پذيرفتن خانمهاي فرنگي محترم است ديگري امينه اقدس كه كليددار خزانه پادشاهي است.
خانمهاي اندرون به چند طبقه منقسماند: طبقه اول زناني كه شاهزاده خانماند و پسرانشان ميتوانند به سلطنت برسند، طبقه ديگر زنان سوگلي كه بعضي ايشان به ملاحظاتي بر شاهزاده خانمها برتري يافتهاند.
زنان طبقه اول هريك عمارتي مخصوص به خود دارند در صورتي كه زنان طبقه ديگر اكثر با هم در يك جا منزل ميكنند يا اينكه هر يك به عنواني به خدمت يكي از زنان سوگلي منتسباند.
تمام اين زنان به نسبت مقامي كه در هر يك از دو طبقه دارند از شاه مواجب ميگيرند مگر بعضي از زنان طبقه دوم كه خرجشان با حرمهاي سوگلي است و شاه فقط به آنها گاه گاهي انعامي ميدهد.
... زني كه ميخواهد در اندرون حركت كند چادر نمازي بر سر مي اندازد و دم در كفش خود را ميپوشد و حركت ميكند... .
... اندرون شاهي مركز تفنن بازي و آرايشگري زنهاست و از هر جا بيشتر در آنجا بازار آن رواج دارد و جايي است كه نمايشگاه مخصوص جواهرات گرانقيمت و پارچههاي نفيس و البسه زربفت محسوب ميشود و هر زني دربند اين است كه با چه آرايش و نمايشي رقباي خود را سرافكنده و دوستان خود را شاد نمايد. مثلا اگر زني ميخواهد كه لباسش از جهت جلوه و جمال منحصر باشد ميفرستد هرچه از آن پارچه در بازار به دست ميآيد بخرند تا ديگري نتواند از همان لباس داشته باشد ...
پيش از آنكه از اندرون خارج شويم بايد از محمدخان كوتوله نيز كه قاصد مخصوص اعليحضرت و پيغامبر او پيش اهل حرم است ذكري بكنيم : نبايد تصور كرد كه اهميت اين مرد هم به تناسب قد اوست اگر چه او مودب و متواضع است و وقتي كه در خيابانهاي گلستان قدم ميزند دستهاي خود را در آستين كرده بر روي سينه صليبوار ميگذارد ليكن پيش شاه و نسوان حرم به علت محرميتي كه دارد بسيار متنفذ و مقتدر محسوب ميشود. 1
|
[400- 124ط ]
نمایی از اندروني ناصرالدين شاه
|
|
|
[4659- 1ع]
نمايي از خوابگاه ناصرالدين شاه
|
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
1. سه سال در دربار ايران، خاطرات دكتر فووريه. ترجمه: عباس اقبال آشتياني. به كوشش: همايون شهيدي. تهران، دنياي كتاب، 1368. ص 201-205.