زنان در تصوير

تاج‌الدوله

فاطمه معزي

قصد بر آن بود که در قسمت حرم شرح حال تاج‌الدوله دومين همسر ناصرالدين شاه تدوين شود که با مراجعه به منابع، اطلاعات چنداني از وي به دست نيامد. به همين منظور ترجيح داده شد تا در قسمت «زنان در تصوير» در کنار شرحي کوتاه از زندگي او  عکسها و اسناد او نيز به نمايش گذاشته شود.

خجسته خانم تاج‌الدوله فرزند سلطان محمدميرزا سيف‌الدوله و نوه فتحعلي شاه قاجار نخستين همسر عقدي ناصرالدين شاه پس از جلوس بر تخت سلطنت بود. مادربزرگ او طاووس خانم تاج‌الدوله از همسران محبوب و مقتدر فتحعلي شاه بود.

حاصل ازدواج تاج‌الدوله با ناصرالدين شاه دو فرزند بود، ‌معين‌الدين ميرزا که در سال 1268 متولد شد و يک سال بعد طي مراسمي خاص به ولايتعهدي منصوب شد و در 1273 درگذشت. فرزند دوم او دختري به نام عصمت‌الدوله بود که با دوست‌ محمدخان معيرالممالک ازدواج کرد. خجسته خانم نزد شاه از احترام خاصي برخوردار بود، پس از مرگ خازن‌الدوله يکي ديگر از همسران خود، ‌تربيت دو دختر او را،‌ توران آغا و تومان آغا را برعهده تاج‌الدوله نهاد و او نيز بر تربيت آنان کوشيد.

دوستعلي خان معيرالممالک در يادداشتهايي از زندگاني خصوصي ناصرالدين شاه در خصوص محل اقامت تاج‌الدوله مي‌نويسد: «در اوايل سلطنت اندرون ناصرالدين شاه همان اندرون خاقان بود. بناي مزبور از فتحعلي شاه بود و چندان وسعت نداشت ولي سبک ساختمان اصيل و زيبا بود. ايوانها و تالارها منقش به تصويرهاي گوناگون ... در يک قسمت تالار آيينه‌اي با شاه‌نشينها، ‌طاقچه‌ها و گريختگيهاي زيبا بود که تالار منظر ناميده مي‌شد و به مادربزرگم خجسته خانم تاج‌الدوله ... تعلق داشت». ¹

تاج‌الدوله، شمس‌الدوله و قمر سلطان خانم	تاج‌الدوله در ميان خواهران خود	تاج‌الدوله
[3-5246ع] خجسته خانم تاج‌الدوله، همسر ناصرالدين شاه	[5236- 3ع] تاج‌الدوله	[239- 6 ع] تاج‌الدوله در سنين پيري در ميان دو نوه دختر خود

  

ناصرالدين شاه او را به اختصار تاجي مي‌خواند و از جمله زنان حرم بود که مورد احترام و محبت شاه بوده است. تاج‌الدوله در خصوص روز قتل ناصرالدين شاه روايت مي‌کند:

             صبح روز 13 ذيقعده 1313 هجري قمري ميان اطاق خود در اندرون شاه نشسته بودم و چند نفر زن زردوز از کليمي و مسلمان نشسته بودند و سرداري يعني جامه شاه را براي شب جشن قرن سلطنت که جنس آن ماهوت سياه بود و جلو سينه و اطراف يقه و سرآستينهايش را با نشاسته گل و بته طراحي کرده بودند در حضور من روي طرح طراحها جواهر مي‌دوختند و جعبه جواهر جلو من بود سفره سفيدي ميان اطاق گسترده جامه شاه روي آن و هر طرفش در دست يکي و هر يک از زنها که به جواهري محتاج مي‌شد از من مي‌خواست و من جواهر طرف احتياج را مي‌دادم و مي‌دوختند ناگهان مقداري خاک روي جامه شاه و سفره ريخت همه متوحش شديم سرها را بلند کرديم ديديم شاه از ميان حياط با صداي بلند مي‌خندد و مي‌گويد: «تاجي تو را سخت مشغول ديدم از خاک باغچه برداشته ريختم که تو بترسي...» در تمام مدتي که شاه مشغول صحبت بود خنده از لبانش محو نمي‌شد و بخداوند قسم که بند دل من گويي گسيخته بود و ابدا خوشحال نبودم براي اينکه مردي به دست خود خاک روي جامه جشن خود پاشيد. پنج ساعت بعد از رفتن شاه به اندرون ريختند و تمام زنها را از اندرون بيرون کردند من‌جمله مرا و خبر کشته شدن شاه را به ما دادند. ²

علويه کرماني در روزنامه خاطرات خود در خصوص تاج‌الدوله مي‌نويسد: «دخلي به آن خانمها و زنهاي شاه ندارند کم دماغ، خوش حالت». ³

[5384- 3ع] تاج‌الدوله در سنين پيري	[130- 8ع] نمايي از اندرونی تاج‌الدوله که توسط ناصرالدين شاه عکسبرداري شده است	[5303- 3ع] تاج‌الدوله در ميان خواهران و برادران خود
[5215- 3ع] تاج‌الدوله در کنار دختر خود فاطمه خانم عصمت‌الدوله و نوه‌اش فخرالتاج		[5219- 3ع] تاج‌الدوله در کنار دو زن از اهالي اندرون شاهي

_______________________________

1. دوستعلي خان معيرالممالک، يادداشتهايي از زندگاني خصوصي ناصرالدين شاه، تهران، ‌نشر تاريخ ايران،‌ 1361، ص 15 .

2. عبدالحسين اورنگ، «حقايقي از قتل ناصرالدين شاه قاجار»، سالنامه دنيا، ش 26، ص93 .

3. حاجيه خانم علويه کرماني، روزنامه سفر حج، به کوشش: رسول جعفريان، قم، مورخ، ‌1386، ص 156 .